- 83 -
relsli yo‘llarini nivelirlashda va boshqa turli noyob ob’ektlarni montaj qilishda va
h.o.
Ishlar geometrik nivelirlash aniqligiga magnit maydonini ta’sirini
tadqiqqilishga bog‘ishlangan. Magnit maydoning ta’sirini asoson uchta modelga
ajratiladi:
1. Nivelirning kompensatoriga magnit maydon ta’siri tufayli, qarash
trubasining chiqishida vizir nur vertikal va gorizontal tekislik tomonlarga og‘adi,
buning natijasida reykadan sanoq olishdahatolik kelib chiqadi va geometrik
nivelirlash prinsipi buziladi.
2. Magnit maydon ta’siridahavo muxiti tuzilishining o‘zgarishi
(molekulalarning
orientatsion
qutblanishi-dimaydon)
vizir
nurining
geometriyasini buzadi, to‘g‘ri chiziqni o‘zgartirib qandaydir murakkab egri
chiziqlarga olib keladi.
3. Reykaga magnit maydon ta’siridareyka palosasi,
qutblarga tortiladi
qandaydir radiusli yoy shakliga keladi, bu esa reyka bo‘lagining nominal
qiymatini o‘zgartiradi va o‘lchash natijalariga qo‘shimcha hatoliklar kiritadi.
Geometrik nivelirlash jarayonida proeksiyalantiruvchi to‘g‘ri gorizontal
nurlar yordamida iplar to‘rini kesishish markazini (nuqtani) reykaga tushirilgan
shkalaga preksiyalanishi sodir buladi. Magnit maydon ta’siri
ostida nuqtaning
xaqiqiy proeksiyasi o‘rniga uni xato xolati bo‘ladi. Magnit maydon vektorini
o‘zgarishi iplar to‘ri kesishishining(nuktaning) ko‘plab proeksiyalash sodir
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Konstruksiya elementlarida elektr toki o‘tkazuvchi va
o‘tkazmaydigan birikmalarga bog‘lik holda, umuman magnit maydon tasiriga
nivelir va kompensatorning sezuvchanligi turlicha bo‘ladi.
Doimiy va
o‘zgaruvchan magnit maydonining mikdorlari va xarakterigabog‘lik xolda
sezuvchanlik turli bo‘ladi. Yerning magnit maydoni va su’niy magnit maydonlar
tasiri ostida geometrik nivelirlashda kelib chiqadigan sistematik tashkil etuvchi
xatolarni aniqlash maqsadida dalada tadqiqotlar o‘tkaziladi. Yerning magnit
maydoni ta’siri ostida yuzaga keluvchi xatoliklarni o‘rganishda, adilakli va
- 84 -
kompensatorli nivelirlardan foydalanib, (1000
kmgacha) katta uzunlikda parallel
yo‘llar bo‘yicha nivelirlash usulidan foydalanildi. Shuni ta’kidlash kerakki bunda
yo‘l qancha uzun bo‘lsa, xatoliklarni aniqlash shunchalik aniq bo‘ladi.
Xatoliklarning azimutal bog‘lik ekanligi ta’kidlandi: Shimoliy-janubiy yo‘nalishda
u ±2
mm⁄km, sharkiy-g‘arbiy yo‘nalishda esa xatolik yo‘q desa xam bo‘ladi.
Sanoat ob’ektlaridan kelib chiqadigan su’niy magnit maydonlar ta’sirini
tadqiqotni o‘tkazish uchun magnit maydon manbalari
mavjud xududlardagi
maxsus geopoligonlardanfoydalanildi. Geopoligonlarning ayrimlarida magnit
maydonlar vizir nuriga ta’siri natijasida xatoliklar kelib chiqishi aniqlandi bu esa
o‘z navbatida tadqiqotchilarni elektromagnit refraksiyasi,mavjudligi to‘g‘risidagi
faktorlarni to‘g‘ri ekanligi tasdiqladi. NA-1 (kompensatorsiz) niveliri uchun
elektromagnit refraksiya ta’sirida kelib chiqadigan maksimal xatolik 4,9mmni
tashkil etdi.
Barcha nivelir xar qanday xolda
turli darajada magnit maydon ta’siriga
uchraydi,
shuning
uchun
ishlab
chiqarishda,
ishni boshlashdan oldin,
asboblar tug‘risidagibatafsil tavsifga ega
bo‘lish zarur. Bu dastavval yukori
aniklikdagi va anik nivelirlarga tegishlidir.
Shuning uchun, maxsus qurilmalar
yordamida
asboblarning
magnit
maydonini
sezuvchanligini,
aniqlash
maqsadida
laboratoriya
tadqiqotlari
(sertifikatsiyalash) o‘tkaziladi. Amaliyotda
magnit maydonini
xosil kilish uchun
Gelmgols
g‘altagidan
yoki
doimiy
magnitlardan
foydalaniladi.
Misol
tariqasida magnit maydoniga asboblarning sezuvchanligini tadkik kilish uchun,
