Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

300 
bo’lgan xalq xo’jaligi tarmoqlarini intensiv rivojlantirish, mavjud mehnat, yer, suv va boshqa moddiy 
resurslardan foydalanish samaradorligini oshiradi, respublika iqtisodiyotining barqaror o’sishiga real 
sharoit yaratadi. 
Mustaqillik yillarida (2010-2014 yillarda) Respublikada g’o’zaning quyidagi navlari: 
Andijon -37,21.UZ.2012 y., An-16, 9.UZ.2011 y., Besh qaxramon, 9.UZ.2011 y., Gulbaxor-2, 
9.UZ.2012 y., Do’stlik-2, 2.15.UZ.2011 y., Ko’paysin, 9.UZ. 2012 y., Navbaxor-2, 9.UZ.2013 y., 
Ibrat, 3. UZ.2011 y., S-6775, 2.UZ.2013 y., S-8284, 2.UZ. 2014 y., Sulton, 2.UZ.2011 
y.rayonlashtirilgan: 
15.10. Paxtachilikning iqtisodiy samaradorligini oshirish imkoniyatlari 
 
O’zbekistonda serunum yer va ayniqsa, suv resurslari chegaralangan. Mavjud resurslardan 
foydalanish samaradorligini oshirish, birinchi navbatda har bir gektar paxtadan olinadigan 
hosildorlikni oshirish hisobiga erishiladi. 
Hosildorlikni oshirish kompleks agrotexnologik jarayonlarni sifatli va qisqa muddatlarda 
bajarish bilan bog’liq. Tarmoqni tashkil etishning barcha davrlarida va istiqbolida ham yuqori hosil 
olish uchun quyidagi imkoniyatlardan to’laroq foydalanish zarur. 
Paxtachilikning xususiyatlarini hisobga olib dastavval almashlab ekishni ilmiy asosda amalga 
oshirish lozim. Uzoq yillar g’o’za va beda almashlab ekish tavsiya etilgan edi. Natijada tuproq 
unumdorligi saqlanadi, ekin maydonlari begona o’tlardan va kasalliklardan tozalanadi, ularning 
sho’rlanish darajasi pasayadi va x.k. Mustaqil rivojlanish yillarida g’o’za-don, g’o’za-yem-xashak va 
boshqa ekinlar bilan almashlab ekish ham amalga oshirilmoqda.
Hosildorlik seleksiya va urug’chilik ishlarining holatiga ham bog’liq. Respublika 
xo’jaliklarida davlat nav sinovidan o’tgan, tuproq-iqlim sharoitiga mos navlar ekiladi. Seleksioner 
olimlar va mutaxassislar tomonidan yaratilgan Toshkent-6, S-6530, Buxoro-6, Oqdaryo-6,7, 
Navbahor, Yulduz, Mehr va boshqa navlar ilmiy asoslangan va texnologik jixatidan joriy etilgan 35-
50 s. va undan yuqori hosil berish potensial imkoniyatiga ega. Urug’chilik xo’jaliklarida elita, tovar 
xo’jaliklarida I va II klass urug’larni ekish uchun sharoit yaratilgan. 
Haydalma qatlami qalin bo’lgan tuproqli yerlarda shudgor chuqurligi 30-35 sm bo’lishi 
tavsiya etilgan. Bunday tuproqlarda 4-5 yil oralig’ida 45-50 sm chuqurlikda, yiliga 30 sm chuqurlikda 
shudgorlansa, hosildorlikka optimal sharoit yaratiladi.Chigitni pushtaga, plyonka ostiga va 
qo’shqatorlab ekish hosildorlikni oshiradi, uning erta pishib yetilishiga imkon beradi. 
Mineral va mahalliy o’g’itlardan ilmiy asoslangan me’yor va muddatlarda foydalanilsa 
g’o’zaning rivojlanishi jadallashadi, ko’saklarning yetilishi tezlashadi. 
Tadqiqotlarning 
natijalariga ko’ra, bir tonna paxta yetishtirish uchun o’rta hisobda 50-60 kg azot, 15-20 kg fosfor, 50-
60 kg kaliy sarflanadi. Ularni organik o’g’itlar bilan birga qo’llanilganda, mineral o’g’itlarning
iqtisodiy samaradorligi ancha yuqori bo’ladi. Eskidan paxta ekiladigan maydonlarda har 3-4 yilda bir 
marta 20-30 tonna go’ng solish yaxshi samara beradi.
G’o’zani oziqlantirishda mineral o’g’itlarga chirigan va elangan go’ng aralashtiriladi. Bunda 
1 kg ammiakli selitraga 2-2,5 kg., 1 kg superfosfatga 6-7 kg, 1 kg ammofosga 1,5-2 kg go’ng qo’shish 
yuqori samara beradi. Organik o’g’itlar paxtachilikning barcha mikroelementlarga bo’lgan talabini 
qondirishni ham kuchaytiradi. 
Sifatli hosil olish g’o’za kasalliklari(ildiz chirish, gommoz, vilt va boshqa)ga va 
zararkunandalari(g’o’za biti, o’rgimchakkana, karodrina va boshqa)ga qarshi kurash, g’o’zani 
defolyasiya va desikasiya qilish, hosilni qo’lda hamda mashinada terishni belgilangan qisqa 
muddatlarda bajarish bilan bevosita bog’liq. 
Vaholanki, yuqorida ko’rsatilgan texnologik jarayonlar ayrim korxonalarda turli darajada 
bajariladi, binobarin, gektaridan olinadigan hosildorlik ham mos ravishda farq qiladi. Bu 
ko’rsatkichga tabiiy obyektiv omillar ham ta’sir etadi, albatta. Bunda asosiy vazifa tarmoqni intensiv 
rivojlantirish imkoniyatlaridan to’laroq foydalanish, ko’proq, sifatliroq va raqobatbardosh mahsulot 
ishlab chiqarishdir.

301 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot birligi tannarxini pasaytirish alohida ahamiyat kasb 
etadi. Vaholanki, mustaqil rivojlanish yillarida barcha turdagi korxonalarda 1 s. paxta xom ashyosi 
tannarxining ko’tarilishi kuzatilmoqda. Bunday jarayon paxtachilikda ishlatiladigan traktorlar va 
boshqa asosiy vositalarga, energetik resurslarga, mineral o’g’itlarga va boshqa aylanma vositalarga 
ko’tara hamda chakana baholarning oshishi, nominal brutto mehnat haqi fondi, undan ajratmalar va 
soliqlar hisobiga sodir bo’lmoqda. 
Paxtachilik sermehnat, binobarin, mehnat haqi ko’p sarflanadigan tarmoq. Tarmoqda 60 dan 
ko’proq jarayon bajariladi. Jami kishi/soatida sarflangan mehnatning 90% dan ko’prog’i qo’l 
vositalari bilan bajarilgan vaqtga to’g’ri keladi. Bu vaqtga mashinalar yordamida bajarilgan vaqtga 
nisbatan 1,5-2 marta ko’p mehnat haqi tulanadi. Ammo, kam unumli qo’l mehnatining ko’payishi 
hisobiga uning unumdorligi pasayadi, natijada mahsulot birligi tannarxi ko’tariladi.
Shuni aloxida qayd etish zarurki, respublikada mustaqil rivojlanish yillarida 1 s. paxtaga 
bevosita sarflangan kishi/soati 1,7 marta ko’paygan. Bunday jarayon paxtachilikda eng sermehnat 
jarayon, hosilni terim mashinalari yordamida yig’ib olishning keskin pasayib ketishi hisobiga sodir 
bo’ldi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi bo’yicha 1990 yilda 52% yalpi paxta hosili mashinalar 
bilan terilgan bo’lib, 2002 yilda bu ko’rsatkich 10% dan oshmaydi. 2014 yillarda ham bu ko’rsatkich 
deyarli o’zgarmagan.1 s. paxta xom ashyosi tannarxini mehnat haqi hisobiga pasaytirish, uning 
unumdorligini oshirish imkoniyatlaridan to’laroq foydalanishni talab etadi.
Bu dolzarb muammoni tezroq amalga oshirish barcha ishlarni, ayniqsa sermehnat 
ishlar(g’o’zani yagonalash, sug’orish, chilpish, hosilni yig’ib olish)ni mexanizasiyalash, gektaridan 
hosildorlikni oshirish, paxtakorlarni mehnat natijalariga qarab moddiy va ma’naviy rag’batlantirish 
imkoniyatlaridan to’laroq foydalanishga va h.k.ga bog’liq.
Paxta xom ashyosining iqtisodiy samaradorligi uni sotish baholarining tashkil topish 
darajasiga bevosita bog’liq. Bu mahsulotning davlat iqtisodiyotidagi ahamiyatini hisobga olib, uni 
ko’tara xarid baholarida sotiladi. Uni belgilashda biologik navlarning tola tiplari va sanoat 
assortimenti asos qilib olinadi. Uning darajasiga jahon bozorida tashkil topadigan o’rta baholar ham 
ta’sir etadi.
O’zbekistonning mustaqil rivojlanish yillarida paxta xom ashyosining o’rtacha bahosi oshib 
bormoqda. Ammo, uning 1 s. paxta to’liq tannarxiga nisbatan sekin oshgan yillarida ko’pchilik 
xo’jaliklar paxta sotishdan zarar ko’radilar. Zararning obyektiv sabablarga ko’ra tashkil topgan qismi 
paxta sotishdan sof foyda olgan korxonalar, sug’urta kompaniyalari, davlat byudjeti va boshqalar 
hisobiga qoplanadi, ayrim qarzlarning qaytarilish muddati uzaytiriladi va h. k.
Paxtakor xo’jaliklar va xo’jalik a’zolarining moddiy manfaatdorligini oshirish maqsadida 
ularga chakana baholarga nisbatan arzonroq paxta yog’i, kunjara, sheluxa sotiladi.Paxta yetishtirishda 
paxtakorlarning moddiy manfaatdorligi va javobgarligini oshirish maqsadida ko’pchilik xo’jaliklarda 
ishlab chiqarish va mehnatga haq to’lash oila pudrati asosida amalga oshiriladi. 
 
Paxtakor xo’jaliklarning yil davomida moliyaviy ahvolini yaxshilash maqsadida ularga 
fyuchers kontraktasiya shartnomasiga asosan davlatga sotiladigan mahsulot qiymatining 50% i 
hajmida avans beriladi, paxta xirmonidan to paxta zavodigacha mahsulotni tashish, transport 
xarajatlari zavod hisobiga amalga oshiriladi.
Demak, paxtakor xo’jaliklar va ular xodimlarining moddiy manfaatdorligi va javobgarligini 
oshirish imkoniyatlaridan foydalanish chora-tadbirlari amalga oshiriladi. Ammo, ularning asosiy 
moliyaviy natijalari bozor iqtisodiyoti qonunlari, mexanizmlari va kategoriyalari talablariga to’laroq 
javob bermaydi. Mavjud kamchiliklarni keskin kamaytirish maqsadida tarmoqda bozor iqtisodiyoti 
islohatini yanada chuqurlashtirish zarur. Dastavval, sotish baholarining erkin shartnoma asosida 
tashkil topishiga, paxtakorlarning mehnat natijalariga qarab kafolatlangan haq to’lanishiga erishish 
lozim.

Download 8,59 Mb.