238
a) Shu jumladan, asosiy fondlar bilan ta’minlanganlik hamda
aylanma fondlar va mablag‘lar bilan ta’minlanganlik
darajasi hisob-
lanadi. Bu ko‘rsatkichlarni moddiy resurslarni alohida-alohida turlari
bo‘yicha ham hisoblash mumkin. Masalan, stanoklar, xomashyo, elektr
energiya, yoqilg‘i va boshqa moddiy resurslar bilan ta’minlanganligini
aniqlash mumkin.
b) Moddiy resurslardan foydalanishning to‘liqliligini, asosan,
korxonaning ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish darajasi isbotlaydi.
d) Sanoat korxonalarida mehnatni moddiy resurslar bilan ta’min-
langanlik darajasini jami moddiy resurslar qiymatini korxonada mavjud
bo‘lgan ishchi va xizmatchilar soniga taqsimlash natijasida aniqlash
mumkin. Bu ko‘rsatkichni yanada aniqlashtirish
maqsadida moddiy
resurslar qiymatini faqatgina ishchilar soniga taqsimlash natijasida ham
aniqlash mumkin, alohida asosiy fondlar bilan qurollanganlik hamda
aylanma fondlar bilan ta’minganlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha ham
aniqlash mumkin.
e) Moddiy resurslardan foydalanishni iqtisodiy samaradorligini
korxonalardagi fondlar qaytimi hamda fondlar sig‘imi isbotlaydi.
Fondlar qaytimini aniqlash uchun korxonada yil davomida ishlab
chiqarilgan yalpi mahsulot hamda tovar
mahsuloti qiymatini asosiy
fondlarning o‘rtacha yillik qiymatiga taqsimlash lozim. Fondlar
qaytimining iqtisodiy mohiyati korxonaning har ming so‘mlik asosiy
fondlariga to‘g‘ri keladigan yalpi mahsulot yoki tovar mahsulotini
ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Asosiy fondlardan samarali foydalanishni ko‘rsatuvchi
keyingi
ko‘rsatkich fond sig‘imi hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichni hisoblash
uchun korxonadagi mavjud bo‘lgan asosiy vositalarning yillik o‘rtacha
qiymati yil davomida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hamda tovar
mahsuloti qiymatlariga taqsimlanadi. Fondlar sig‘imining iqtisodiy
mohiyati korxonada yil mobaynida ishlab
chiqarilgan yalpi mahsulot
yoki tovar mahsulotining har ming so‘miga to‘g‘ri keladigan asosiy
fondlarning qiymati hisoblanadi.
Materiallardan foydalanishning samaradorlik ko‘rsatkichlarini mate-
rial qaytimi va material sig‘imi ko‘rsatkichlari ifodalaydi. Material qayt-
imi ko‘rsatkichini aniqlash uchun korxonada yil davomida ishlab chiqa-
rilgan tovar mahsuloti qiymati material xarajatlar qiymatiga taqsimla-
nadi. Material sig‘imi ko‘rsatkichi buning aksi bo‘lib, material xarajatlar
qiymatini korxonaning yil davomida ishlab chiqarilgan tovar mahsuloti
qiymatiga taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi. Buni tavsiflaydigan bo‘lsak,
ushbu, ko‘rsatkich korxonada yil mobaynida
ishlab chiqarilgan tovar
239
mahsulotining har bir so‘miga qancha material xarajatlari sarflan-
ganligini ko‘rsatadi.
Materiallar xarajati koeffitsiyenti - haqiqiy sarflangan materiallar
xarajatini biznes-rejadagisi haqiqiy ishlab chiqarish hajmiga
korrektirovka qilingan ko‘rsatkichga nisbatini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich
ishlab chiqarish jarayonida materiallar sarfidan iqtisod (yoki
ortiqcha
sarf)ga erishganligini ifodalaydi. Bu koeffitsiyent 1 dan katta bo‘lsa
moddiy resurslardan samarali foydalanilganligini bilish mumkin.
24-chizma. Material sig‘imining omilli tahlili tuzilishi.
Material sig‘imini alohida ko‘rsatkichlari moddiy resurslarning
ayrim turlaridan samarali foydalanishni xarakterlaydi. Ular qatoriga
yoqilg‘i sig‘imi, material sig‘imi, xomashyo sig‘imi kabi ko‘rsat-
kichlarni kiritish mumkin, odatda, material sig‘imini o‘zgarishiga bir
Mahsulot material sig‘imi
Materiallar xarajati
Ishlab chiqarilgan mahsulot
qiymati
Mahsulot ishlab
chiqarish
hajmi
Mahsulot strukturasi
Mahsulot bahosi
Ishlab chiqarish hajmi
Mahsulot strukturasi
Mahsulot birligi uchun
materiallar sarfi
Materiallar bahosi
Xomashyo va
materiallar
Ishlab chiqarish
texnologiyasi
Ishchilar malakasi
Ishlab chiqarish
Xomashyo va
materiallar
Xomashyo bozori
Inflatsiya
Xomashyo me’yori
Yuk tashish
masofasi
Transport turi
Transport
xizmati ta’rifi
Transport tayyorlov
Chiqindi va hokazo
240
qator omillar ta’sir etadi. Material sig‘imining omilli tahlilining
tuzilishini quyidagi chizma ko‘rinishida berishimiz mumkin bo‘ladi.
