25
hodisalarining hissiy obrazlari bo‘lgan tasavvurlarni umumlashtirish asosida
vujudga keladi.
Masalan: to‘g‘ri to‘rtburchak shakliga ega bo‘lgan har xil predmetlarni –
taxtacha, qog‘oz varag‘i, stol usti, g‘isht yoki
gugurt qutisi va shunga
o‘xshashlarni, orqali idrok qilish bilan o‘quvchilar to‘g‘ri to‘rtburchak
to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘ladilar.
Bu predmetlarning qanday materialdan tayyorlanganligini ularning
og‘irligi, rangi va boshqa xossalarini e’tiborga olmay, bu tasavvurlarni
taqqoslab o‘quvchi uning umumiy, muhim xossalarini umumlashtiradi. Bu
tekis figuralarda 4 tomon, 4 ta to‘g‘ri burchak borligini aniqlaydi.
Bu misoldan ko‘rinadiki, geometrik tushunchalarning
shakllanish usul-
laridan biri qaralayotgan predmelar to‘plamiga mos bo‘lmagan har xil belgi-
larni chiqarib tashlab, umumiy, muhim, belgilarni saqlab qolishdan iboratdir.
Bunda o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida ayrim xususiy ko‘rinishlardan
boshlab tekis geometrik figuralar to‘plamini ko‘rib chiqishlari mumkin.
Kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchak, parallelogramm, qavariq to‘rtburchak, ixtiyo-
riy to‘rtburchak yoki teskarisi.
Hamma to‘rtburchaklar to‘plamidan qism to‘plami bo‘lgan qavariq
to‘rtburchaklarni ajratish, bundan esa uning qismi bo‘lgan parallelogramm,
undan to‘g‘ri to‘rtburchak va oxirida kvadratni ajratish mumkin.
Bu tushunchalar orasida bog‘lanish tushunchalar ta’rifida
uning yaqin
turi va ko‘rinishi farqlarini ko‘rsatish bilan ifodalash mumkin.
Masalan: kvadratni hamma tomonlari teng bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak si-
fatida ta’riflash mumkin.
Тo‘g‘ri to‘rtburchak - hamma burchaklari teng par-
allelogramm sifatida, parallelogramm esa qarama-qarshi tomonlari parallel
qavariq to‘rtburchak sifatida ta’riflash mumkin.
Ko‘rsatilgan usul bilan tushunchalarning shakllanishidan tashqari pred-
metlar orasidagi munosabatni aniqlash ham muhimdir.
Masalan: geometrik shakl tushunchasi yuqoridagi usul bilan vujudga
kelishi mumkin emas.
Boshqa matematik tushunchalar qaralayotgan ob’ektlar
orasidagi mu-
nosabatlarni o‘rnatish bilan shakllanadi.
Masalan: kesmaning uzunligi tushunchasi kesmalarning ekvivalentlik
munosabatlarini o‘rnatish (ustma-ust qo‘yganda mos tushuvchi kesmalar
ekvivalent deyiladi).
Kesmaning uzunligini o‘zaro ekvivalenti bo‘lgan kesmalar sinfida xarak-
terlaydigan umumiylikdir. «Natural son» tushunchasi ham chekli to‘plamlar
orasida ekvivalent munosabatlar o‘rnatish orqali hosil qilinadi. Natural son
chekli to‘plamlarni xarakterlovchi umumiylik sifatida qaraladi.
