4. Maktab hujjatlarini o‘rganish.
Pedagogik tadqiqotlarning keng tarqalgan metodlaridan biri o‘quvchilar
ishlari va hujjatlarini o‘rganishdan iborat. O‘quvchilarning ishlari ularni das-
turning ayrim bo‘limlari bo‘yicha tayyorgarlik darajasini aniqlash,
o‘qitishning ma’lum davri davomida o‘sishi va rivojlanishlarini kuzatish
imkonini beradi. Masalan, maxsus yozma va grafik ishlar shu maqsadda
o‘tkaziladiki, bularni tekshirish natijasida bolalarning matematikadan olgan
bilimlarini va malakalari aniq ko‘rinishi kerak; ma’lum vaqt oralig‘ida bun-
day maxsus ishlarni bajartirib turish, o‘quvchilar olg‘a siljiyotganini va qan-
day darajada siljiyotganini ko‘rsatadi. O‘quvchilarning yozma ishlarida yo‘l
qo‘ygan xatolarini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday tahlil butun
sinf o‘quvchilarining duch keladigan murakkab qiyinchiliklarini, shuningdek,
o‘quvchilarning matematikani o‘zlashtirishlaridagi induvidual xususiyatlarini
aniqlash imkonini beradi.
O‘quv hujjatlari (o‘quv rejasi, dasturi, metodik ishlar hujjatlari, hisobotlar
va h.k.) o‘quv tarbiyaviy ishlarni rivojlanish jarayoni va holatini aks ettiradi.
O‘quvchilarning daftarlarini o‘rganish, ilmiy tadqiqot ishi uchun ahami-
yatga ega. Uzoq vaqt davomida o‘quvchilar jamoasini qarab chiqish va
tahlil qilish o‘qituvchi ishi tizimini, o‘quvchilar ishining xususiyatlarini
ochishga yordam beradi.
5. Suhbat metodi.
Pedagogik tadqiqotlarda suhbat metodidan ham foydalaniladi. Bu me-
toddan foydalanish kuzatishdan olingan ma’lumotlarni to‘ldiruvchi va
aniqlovchi materiallar olish, topshirishlar bajarish imkonini beradi. Bu metod
muvaffaqiyatining asosi bolalar bilan aloqa o‘rnatilishi, ular bilan bemalol
erkin muloqotda bo‘lish imkoniyatidan iborat
Suhbat uchun uning maqsadini belgilash, dastur ishlanmasi, yo‘nalishi
va metodikani asoslash juda muhimdir. Suhbat metodi bevosita berilgan
savollarga javoblarning ishonchliligini tekshirish imkonini beruvchi bevosita
va bilvosita savollarni kiritishni nazarda tutadi.
Suhbat metodi o‘qituvchilarga, ota-onalarga qaratilgan bo‘lishi ham
mumkin, bu holda aytib o‘tilgan ehtiyotkorlikning hojati yo‘q, shu sababli,
bunda tadqiqotchining suhbatdoshiga nisbatan munosabati ochiq-oydin
bo‘lishi mumkin.
6. Anketalashtirish so‘rovnoma o‘tkazish metodi.
Biror masalaga nisbatan fikrlarni aniqlash, ba’zi faktlarni to‘plash talab
qilingan hollarda anketalashtirish metodidan foydalaniladi. Agar javoblar
og‘zaki olinadigan bo‘lsa, u holda bu javoblar qarorga to‘la yoziladi.
Ko‘pchilik bir savolning o‘ziga javob berganda, buning ustiga har kim
mustaqil javob bersa, yozma anketalash qimmatli bo‘ladi.
Anketadan foydalanilganda quyidagi ikki talabga amal qilish zarur:
1) anketada savollar kam bo‘lishi kerak;
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
17
2) savollar shunday tuzilishi kerakki, ularni hamma bir xil tushinsin, ular
aniq (mujmal bo‘lmagan) javoblarni talab qilsin.
Ilmiy - pedagogik tadqiqotlarda nazariy metodlar etakchi o‘rin tutadi. Har
bir tadqiqotda oldin o‘rganish ob’ektini tanlash, nazariy tahlil asosida ob’ekt
qaysi faktlarda bog‘liqligini aniqlash va tekshirish uchun ulardan etak-
chilarini tanlash kerak.
Тadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol
aniqlash gipotezasini tuzish shunga mos ravishda tadqiqot o‘tkazish meto-
dikasini ishlab chiqish, tadqiqotning borishida olingan faktlarni tushuntirish
va tahlil qilish usullarini tanlash va xulosalarni ifodalash lozim. Bu ishlarning
hammasini bajarish uchun tadqiq qilinayotgan masalaning ilgari va hozirgi
vaqtdagi nazariyasi va amaliyotini yorituvchi adabiy manbalarni o‘rganish
va tahlil qilish kerak. Nazariy metodlar boshqa metodlar bilan bir qatorda
matematika metodikasiga oid har bir tadqiqodga qo‘llaniladi. Har qanday
ilmiy muammolarni hal qilishda eng oldin qilinayotgan masalaga oid
hamma adabiyotni o‘rganish va nazariy tadqiqot o‘tkazish kerak. Busiz
maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lmaydi, sinash bazan xatolar yo‘li bilan olib bori-
ladi, shu bilan birga har doim ham qo‘yilgan masalaning to‘la jalb qilinishiga
olib kelinavermaydi. Shu bilan birga adabiyotni o‘rganmay turib va nazariy
tahlil qilmay turib, fanda izchillik ta’minlanmaydi.
Matematika metodikasiga doir tadqiqotlarda boshqa metodlardan ham
foydalaniladi. Odatda bu metodlarning hammasidan birgalikda foydalanish,
bu xil natijalarning ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi.
Hozirgi zamon didaktikasida o‘qitish metodlari klassifikasiyasiga har xil
yondoshish mavjud. Bizning fikrimizga eng maqsadga muvofiq, har xil me-
todlarni o‘z ichiga olgan klassifikasiyadir.
Yuqorida keltirilgan ta’rifdan o‘qitish metodlari o‘qituvchi va
o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatidan iborat ekani ko‘rinadi.
Binobarin, bunday faoliyat tashkil qilish rag‘batlantirish va nazorat qil-
ishni nazarda tutadi, shunga ko‘ra o‘qitish metodlari ham uchta katta guru-
hga bo‘linadi: o‘quv faoliyatini tashkil qilish metodlari; o‘quv faoliyatini
rag‘batlantirish metodlari; o‘quv faoliyatini samaradorligini nazorat qilish
metodlari.
O‘quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlarini bir nechta guruhlarga
bo‘lib klassifikasiya qilish mumkin.
I. O‘quvchilar bilim oladigan manbalar bo‘yicha:
Og‘zaki, ko‘rsatmali va amaliy metodlar (tushuntirish, suhbat, hikoya,
kitob bilan ishlash va h.k).
Ko‘rsatmali metodlar (tevarak atrofdagi predmetlar va hodisalarni ku-
zatish, ularning modellari va tasvirlarini qarash) o‘quvchilarning amaliy ish-
lari
II. O‘quvchilar fikrining yo‘nalishi bo‘yicha:
Induksiya, deduksiya va analogiya.
III. Pedagogik ta’sir, boshqarishning darajasi, o‘quvchi-larning o‘qishda
mustaqilliklar darajasi bo‘yicha:
O‘qituvchi boshchiligida bajariladigan o‘quv ishi metodi;
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
18
O‘quvchilarning mustaqil ishlari metodi.
IV. O‘quvchilarning mustaqil faolliklari darajasi bo‘yicha:
Izohli-illyustrativ metod;
Reproduktiv metod: bilimlarni muammoli bayon qilish metodi;
qisman izlanish va tadqiq qilish metodi.
I. Og‘zaki, ko‘rsatmali va amaliy metodlar
1) Og‘zaki metodlar – qisqa muddat ichida hajmi bo‘yicha eng ko‘p
ma’lymotlarni berish, o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish, ularni hal qil-
ish yo‘llarini ko‘rsatish imkonini beradi.
Bu metodlar o‘quvchilarning abstrakt tafakkurlarining rivojlanishiga
sharoit yaratadi.
a)
Тushuntirish. Bilimlarni tushuntirish metodining mohiyati shundan
iboratki, bunda o‘qituvchi materialni bayon qiladi, o‘quvchilar esa uni, ya’ni
bilimlarni tayyor holda qabul qilib olishadi.
Materialning bayoni aniq, tushunarli, qisqa bo‘lishi kerak. Boshlang‘ich
matematika kursining bir qator masalalarini qarashda bilimlarning izchil
bayoni zarur. Misollar: 1. ko‘p xonali sonni bir xonali songa yozma bo‘lish
algoritmi
(656:4; 1896:6)...
2. 1 yoki 0 ga ko‘paytirish hollari. Bolalarda ko‘paytirish amali haqida
tarkib topgan bilimlar 1 yoki 0 ga ko‘paytirish holini tushunib olishlariga
yordam bermaydi. o‘qituvchi bilimlarni tayyor holda yetkazishi kerak.
O‘qituvchining bilimlarni tushuntirish metodidan ma’lu-motlar to‘g‘rsidagi
nazariy materiallar ishlatish bo‘yicha yo‘l-yo‘riq berishda foydalaniladi.
b) Suhbat bu eng ko‘p tarqalgan va yetakchi o‘qitish metodlaridan biri
bo‘lib, darsning har xil bosqichlarida, har xil o‘quv maqsadlarida qo‘llanishi
mumkin, ya’ni uyga berilgan topshiriqlarni va mustaqil ishlarni tekshirishda,
yangi materialni tushuntirishda, mustahkamlash va takrorlashda qo‘llanilishi
mumkin.
Suhbat – o‘qitishning savol-javob metodidir, bunda o‘qituvchi
o‘quvchilarning bilimlarini qay darajada o‘zlashtir-ganliklari va amaliy tajri-
balariga tayangan holda, maxsus tanlangan savollar va ularga beriladigan
javoblar yo‘li bilan o‘quvchilarni qo‘yilgan ta’limiy va tarbiyaviy masalalarini
hal qilishga olib keladi.
Metodik adabiyotda suhbat metodidan ko‘pincha matematik tushun-
chalar bilan tanishtirilayotganda (son, arifmetik amallar va hokazo) qonuni-
yatlar tipidagi bilimlar (arifmetik amallar xossalari va ular komponentlari bi-
lan natijalari orasidagi bog‘lanishlar) tanishtirishda foydalanish tavsiya eti-
ladi.
O‘qitishda suhbatning ikki xilidan, ya’ni katexezik va evrestik suhbatdan
foydalaniladi.
Katexezik suhbat – shunday savollar tizimi asosida tuziladiki, bu savol-
lar ilgari o‘zlashtirilgan bilimlar, ta’riflarni oddiygina qayta eslatishni talab
etadi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
19
Bu suhbatdan asosan bilimlarni tekshirish va baholashda yangi materi-
alni mustahkamlashda va takrorlashda foydalaniladi.
2.Ko‘rsatmali metodlar.
O‘qitishning ko‘rsatmali metodlari – o‘quvchilarga kuzatishlar asosida
bilimlar olish imkonini beradi. Kuzatish hissiy tafakkurning faol shaklidir,
bundan o‘qitishda, ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda keng foydalaniladi. Te-
varak atrofdagi predmet va hodisalar va ularning turli-tuman modellari (har
xil tipdagi ko‘rsatma-qo‘llanmalar) kuzatish ob’ektlari hisoblanadi.
o‘qitishning ko‘rsatmali metodlarini o‘qitishning og‘zaki metodlaridan
ajratib qo‘yib bo‘lmaydi. Ko‘rsatma-qo‘llanmalarni namoyish qilishni har
doim o‘qituvchining va o‘quvchilarning tushuntirishlari bilan birgalikda olib
boriladi. O‘qituvchining so‘zi bilan ko‘rsatma vositalardan birgalikda foy-
dalanishning 4 ta asosiy shakli aniqlangan:
1) o‘qituvchi so‘zlar yordamida o‘quvchilarning kuzatishlarini bosh-
qaradi;
2) og‘zaki tushuntirishlar ob’ektning bevosita ko‘rin-maydigan tomonlari
haqida ma’lumotlar beradi;
3) Ko‘rsatma-qo‘llanmalari o‘qituvchining og‘zaki tushuntirishlarini tas-
diqlovchi yoki konkretlashtiruvchi illyustrasiya bo‘lib xizmat qiladi;
4) o‘qituvchi o‘quvchilar kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xu-
losa chiqaradi.
3. Amaliy metodlar. Malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish va mukam-
malashtirish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan metodlar o‘qitishning amaliy
metodlari hisoblanadi. Xususan, bunday metodlar jumlasiga yozma va
og‘zaki mashqlar, amaliy va laboratoriya ishlari, mustaqil ishlarning ba’zi
turlari kiradi. Mashqlar asosan mustahkamlash va bilimlarni tatbiq qilish,
malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish metodi sifatida qo‘llaniladi.
Mashq deb biror amalni, shu amalni o‘zlashtirish yoki mustahkamlash
maqsadida rejali ravishda tashkil qilingan takroriy bajarishga aytiladi.
Mashqlar tayyorlash, mashq qildirish va ijodiy mashqlarga katta ahamiyat
beriladi. Ijodiy xaraktyerdagi mashqlarga masalan, masala va misollarni
turli usullar bilan yechish, ifoda bo‘yicha masala tuzish, qisqa yozuv,
chizmaga ko‘ra masala tuzish, muammoli masalalarni yechish mashqlari
va boshqa mashqlar kiradi
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
20
INDUKSIYA, DEDUKSIYA, ANALOGIYA
Bu uch metod yangi bilimlarni egallashning asosida yotuvchi xulosalarn-
ing xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qilinadi.
Induksiya metodi bilishning shunday yo‘liki, bunda o‘quvchining fikri bir-
likdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosaga o‘sib boradi.
Induktiv xulosa – xususiydan umumiyga qarab boradigan xulosadir. Bu me-
toddan foydalanib biror qonuniyatni ochish yoki qoidani chiqarish uchun
o‘qituvchi misollar, masalalar, ko‘rsatmali materiallarni puxtalik bilan
tanlaydi.
Boshlang‘ich sinflarda induksiya metodi bilan uzviy bog‘liq holda deduk-
siya metodidan ham keng foydalaniladi. Boshlang‘ich sinflarning yangi
o‘qitish dasturi talablariga o‘tishi munosabati bilan deduksiya metodidan
foydalanish chegaralari ancha kengaydi. Odatdagi metodika deyarli induk-
tiv metoddan foydalanishni, deduktiv metoddan foydalanishning cheklan-
ganligini uqtirib turardi.
Deduksiya metodi bilishning shunday yo‘liki, bu yo‘l umumiyroq bilimlar
asosida yangi xususiy bilimlarni olishdan iboratdir.
1+2=33 - 2=13 - 1=2
Deduksiya bu, umumiy qoidalardan xususiy misollarga va konkret qoi-
dalarga o‘tishdir.
Induktiv va deduktiv xulosalarga misollar keltiramiz. Birinchi sinf
o‘quvchilariga yig‘indi bilan qo‘shiluvchi orasidagi bog‘lanishni tushuntirish
uchun bolalarni xulosaga induktiv yo‘l bilan olib kelamiz. ko‘rsatmalilikdan
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
21
(har xil doirachalardan) foydalanib, oldin hamma doirachalar qanchaligi to-
piladi (1 +2 =3)
Shundan keyin 1 ta qizil doiracha (birinchi qo‘shiluvchini ifodalovchi)
surib qo‘yiladi, bunda bolalar 2 ta ko‘k doiracha ya’ni ikkinchi qo‘shiluvchi
qolishiga ishonch hosil qilishadi. (3 – 2 = 1) Shundan keyin 3 ta doiracha-
dan 2 ta ko‘k doiracha (ikkinchi qo‘shiluvchini ifodalovchi) ayirilsa, 1 ta qizil
doiracha, ya’ni birinchi qo‘shiluvchi qolishiga ishonch hosil qiladilar (3 –1
=2). Shundan keyin boshqa sonlar hamda boshqa ko‘rsatmali materiallar
bilan bir qatorda shunday mashqlar bajariladi va bolalarning o‘zlari ushbu
umumiy xulosani ifodalashadi: agar birinchi qo‘shiluvchi, ayirilsa, ikkinchi
qo‘shiluvchi qoladi, agar yig‘indidan ikkinchi qushiluvchi ayirilsa, birinchi
qo‘shiluvchi qoladi.
Bolalar tomonidan induktiv yo‘l bilan chig‘arilgan xulosa 5,6,7,8,9
sonlarini ayirish qaralayotganda deduktiv mulohazalar yuritish uchun foy-
dalaniladi.
| 