Mövzu №1
İnformasiya cəmiyyəti, onun xüsusiyyətləri
Müvafiq nəzəri baxışların əsasında görkəmli Amerika sosioloqu Daniel Bellin
“Postsənaye cəmiyyəti” konsepsiyası dayanır. Postsənaye cəmiyyətində maşın
texnologiyasını informatikaya əsaslanan intellektual texnologiyalar əvəz etməyə başlayır,
bu cəmiyyətin əsas siyası problemi elmə dövlət dəstəyinin forma və xarakteri ilə bağlıdır,
burada artıq əzələ gücü və enerji deyil, informasiya əsas rol oynamağa başlayır.
“Postsənaye cəmiyyəti” konsepsiyasının əsas müddəaları aşağıdakılardır:
• iqtisadi sfera: sənaye məhsulları istehsalından xidmət istehsalına keçid;
• məşğulluq sahəsi: peşəkar mütəxəssislərin və texniklər sinfinin üstünlük təşkil etməsi;
• əsas xətt: yeniliklərin mənbəyi kimi nəzəri biliklərin aparıcı rolu;
• gələcək istiqamətlər: texnologiyalar və texnoloji qiymətləndirmələr üzərində nəzarət;
• qərar qəbuletmə prosesi: yeni intellektual texnologiyaların yaradılması.
Bəzi alimlər isə hesab edirlər ki, informasiya cəmiyyəti ideyasını ilk dəfə görkəmli
Amerika alimi, kibernetikanın banisi Norbert Viner (1894-1964) irəli sürüb. O, hələ ötən
əsrin 50-ci illərinin əvvəlində yazırdı ki, gələcəkdə insanla maşın, maşınla insan və
maşınla maşın arasında informasiya mübadiləsinin inkişafı cəmiyyətdə mühüm rol
oynayacaq .
İnformasiya cəmiyyəti konsepsiyasının müəlliflərindən olan yapon alimi Yonezi Masuda
informasiya cəmiyyətinin əsaslarını aşağıdakı kimi təsvir etmişdir:
yeni cəmiyyətin əsasını insanın əqli fəaliyyətini əvəz etmək və ya gücləndirmək üçün
nəzərdə tutulan kompüter texnologiyası təşkil edəcək;
yeni telekommunikasiya texnologiyaları vasitəsi ilə yaradılan və yayılan intellektual
istehsal iqtisadiyyatın aparıcı sahəsini təşkil etməklə informasiya inqilabı cəmiyyətin yeni
istehsal gücünə çevriləcək;
yeni cəmiyyətdə koqnitiv, sistemləşdirilmiş informasiyanın, texnologiyaların və
biliklərin kütləvi istehsalı mümkün olacaq;
əməkdaşlıq, problemlərin birlikdə həll edilməsi imkanları artacaq;
intellektual (elmtutumlu) istehsal iqtisadiyyatın aparıcı sahəsinə çevriləcək;
informasiya cəmiyyətində sosial fəallığın əsas subyekti “azad cəmiyyət” olacaq;
yeni cəmiyyətin əsas hədəfi “zamanın dəyərini” reallaşdırmaq olacaq.
Amerikalı alim Elvin Toffler (1928) informasiya cəmiyyəti konsepsiyasının inkişafına
mühüm töhfələr vermişdir. Onun “Gələcəyin şoku”, “Üçüncü dalğa” və “Hakimiyyətin
metamorfozları” adlı əsərləri - triologiyası bu konsepsiyaya həsr olunmuşdur. “Gələcəyin
şoku” əsərində dəyişikliklərin insanlara və təşkilatlara təsiri məsələlərinə baxılır. “Üçüncü
dalğa” əsərində cəmiyyətə təsir edən dəyişikliklərin istiqamətləri təhlil edilir.
“Hakimiyyətin metamorfozları” əsəri isə dəyişikliklər dövrünün idarəetmə problemlərinə
həsr olur . E.Toffler informasiya cəmiyyətində iqtisadiyyatı aşağıdakı kimi xarakterizə
edir:
−informasiya və bilik mübadiləsinin rolu artır; −yeni informasiya texnologiyalarının
hesabına müxtəlif çeşidli, lakin kütləvi olmayan məhsulların istehsalı artır; −ənənəvi
istehsal amillərinin - əmək, torpaq, xammal və kapitalın əhəmiyyəti azalır; −ənənəvi
pulların əvəzinə elektron informasiya əsas mübadilə vasitəsinə çevrilir; −əmtəə və
xidmətlər daim standartlarının həcminin artmasını tələb edən sistemlərin tərkib hissələrinə
çevriləcək. Bunun nəticəsində həmin standartların qeyd olunduğu informasiya uğrunda
müharibələr baş verəcək; −ağır bürokratik əmək müəssisələri bir layihə ətrafında birləşən
çevik, müvəqqəti əmək alyansları ilə əvəz olunacaq; −təşkilat formalarının sayı və
rəngarəngliyi artacaq, onlar arasında informasiya mübadiləsi mürəkkəbləşəcək; −peşə
sahələrində dar ixtisaslaşma prosesi dərinləşəcək, unikal bilik daşıyıcıları olan işçilərin
bir-birlərini əvəz etməsi çətinləşəcək; −təxəyyül və bilikləri əməli fəaliyyətlə
birləşdirməyi bacaran mütəxəssis əmək bazarının əsas simasına çevriləcək; −bir istehsal
prosesinin tullantılarının növbəti istehsal prosesi üçün xammala çevrilməsi nəticəsində
cəmiyyətdə bolluq yaranacaq, bu, müvafiq monitorinq proseslərinin kompüterləşməsi,
elmi və ekoloji biliklərin dərinləşməsi nəticəsində mümkün olacaq; −sənaye inqilabı
nəticəsində bölünmüş istehsalçı və istehlakçı bolluq yaradılması tsiklində yenidən
birləşəcək; istehlakçı pulla yanaşı, effektli istehsal prosesi üçün vacib olan bazar və digər
iqtisadi əhəmiyyətli informasiyaya malik olacaq.
Nə vaxtsa istehlakçı da istehsal prosesini sürətləndirə biləcək. −bolluq yaratma sistemi
həm lokal, həm də qlobal miqyasda mümkün olacaq. Bu proses milli sərhədləri aşaraq bir
çox dövlətlərin birgə səyləri nəticəsində mümkün olacaq.
E.Toffler zamanı yeni sivilizasiyanın əsas dəyərlərindən biri sayır. Onun fikrincə, sürətli
informasiya axınları və qloballaşma “real zaman iqtisadiyyatının” formalaşmasına gətirib
çıxarır. E.Toffler informasiya cəmiyyətinin əsas əlamətləri kimi istehsalın fərdiləşməsini
və insanların öz fəaliyyətlərində fərdiyyəçiliyə üstünlük vermələrini, informasiya
mübadiləsinin kəskin artmasını, siyasi sistemlərdə özünüidarəetmənin üstünlük
qazanmasını qeyd edir. Amerika alimi Manuel Kastels əsərlərində “informasiya
cəmiyyəti” anlayışından istifadə etmir . Onun fikrincə bütün cəmiyyətlər informasiyadan
istifadə edib, ona görə də onların hamısı, əslində, informasiya cəmiyyəti olub. O, yeni
cəmiyyəti “şəbəkə cəmiyyəti” adlandırır, informasiya erasını qloballaşma erası kimi
xarakterizə edir. Onun baxışlarına görə, zəruri informasiyanın toplanması, analizi və
ötürülməsi məhsuldarlığın və hakimiyyətin fundamental mənbələridir. Hesab edir ki,
“informasionalizmin” inkişafı şəbəkə cəmiyyətinin və yeni iqtisadiyyatın yaranmasına
gətirib çıxarır. M.Kastels “İnformasiya əsri: iqtisadiyyat, cəmiyyət və mədəniyyət”
əsərində göstərir ki, informasiya əsrində insanları, təşkilatları və dövlətləri bir-biri ilə
birləşdirən şəbəkə əsas rol oynayacaq. M.Kastels yeni cəmiyyətdə beynəlxalq əmək
bölgüsünü belə xarakterizə edir:
yüksək dəyərli məhsul istehsalçıları (informasiya əməyinə əsaslanan);
böyük həcmli məhsul istehsalçıları (yüksək əmək məhsuldarlığına əsaslanmayan);
xammal istehsalçıları (təbii resurslara malik olanlar);
bol məhsul istehsalçıları (təmin olunmuş əmək resurslarından istifadə edənlər).
M.Kastels şəbəkə müəssisələrinin bu xüsusiyyətlərini göstərir: əhatə dairəsinin genişliyi,
interaktivlik, çevik idarəetmə, brandinq və istehlakçıya yönəlmə. Eyni zamanda, qeyd edir
ki, cəmiyyətin informasiya əsrinə keçidi təkcə texnologiya və iqtisadiyyatı əhatə etmir:
“O, həm də mənəviyyatı, mədəniyyəti, ideyaları, həmçinin cəmiyyətin institusional və
siyasi strukturunu əhatə edir. Bu, bütün insan həyatının tamamilə transformasiyaya
uğraması deməkdir”. M.Kastelin “Şəbəkə cəmiyyəti” konsepsiyası informasiyanın sosial
strukturun əsası kimi dərk etməsindən irəli gəlir. Belə ki, müəllif sosial strukturları yeni
sosial quruluş qismində gördüyü şəbəkə strukturları kimi təqdim edir. Onun baxışlarına
görə, insan həyatının bütün sahələrini əhatə edən operativlik, mobillik və çeviklik sosial
strukturun şəbəkə formasına keçidi zəruri edir: iqtisadiyyatda şəbəkə sistemi, interaktiv
siyasi sistem, vahid qlobal informasiya şəbəkəsi İnternet. M.Kastels şəbəkə (informasiya)
cəmiyyətinin problemlərini belə xarakterizə edir: − İnternetin idarə edilməsi ilə bağlı
problemlər; − İnternetin potensialından istifadə ilə bağlı məhdudiyyətlər, rəqəmsal
bərabərsizlik; − informasiyanın işlənməsi qabiliyyətinin inkişafı ilə bağlı problemlər; −
əmək münasibətlərinin transformasiyası ilə bağlı problemlər; − təbii resursların
istismarının intensivliyinin artması ilə bağlı problemlər; − insanın yaratdığı
texnologiyaların onun nəzarətindən çıxması qorxusu. Fransız sosioloqu Aren Turen
informasiya cəmiyyətini “proqramlaşdırılan cəmiyyət” adlandırırdı. O, bu cəmiyyətin
fərqləndirici xüsusiyyətləri kimi, istehsal sahəsində, hakimiyyət və idarəetmə
münasibətlərindəki dəyişiklikləri göstərirdi. Hesab edirdi ki, aqrar cəmiyyətdə əsas
məşğuliyyət növü ticarət, sənaye cəmiyyətində istehsal, informasiya cəmiyyətində isə
kommunikasiyadır . Amerikalı alim Piter Draker 1995-ci ildə nəşr etdirdiyi
“Postkapitalizm cəmiyyəti” kitabı ilə informasiya cəmiyyəti konsepsiyasına mühüm töhfə
vermişdir . Bu kitabda Qərb sivilizasiyasının mövcud vəziyyəti və inkişaf perspektivləri
ilə bağlı öz fikirlərini ortaya qoymuşdur. O, sənaye təsərrüfatından bilik və informasiyaya
əsaslanan iqtisadi sistemə keçidi özəl kapitalist mülkiyyətinin üstünlük təşkil etməsi,
müasir insanın yeni dəyərlər sisteminin formalaşması və iqtisadiyyatın və cəmiyyətin
qloballaşmasının təsiri ilə milli dövlətçilik ideyasının qlobal cəmiyyət ideyasına
transformasiya olunması kimi xarakterizə edirdi. P.Drakerin fikrincə, ənənəvi istehsal
amilləri olan torpaq, işçi qüvvəsi və kapital aradan qalxmayıb, sadəcə, ikinci plana keçir.
Onun düşüncəsinə görə, zəruri biliklərə malik olmaqla ənənəvi istehsal resurslarını
(torpağı, işçi qüvvəsini, kapitalı) asanlıqla əldə etmək olar. O, informasiya cəmiyyətində
hakimiyyət və nəzarətin tədricən kapital sahiblərindən bilik və informasiya sahiblərinə,
həmin resurslardan effektli istifadə texnologiyalarına malik olanlara keçir.
Amerika iqtisadçısı Frits Maxlup 1962-ci ildə ABŞ iqtisadiyyatında ilk dəfə olaraq
“biliklərin istehsalı və yayılması” sektorunu fərqləndirdi, elmi dövriyyəyə “biliklər
iqtisadiyyatı” terminini daxil etdi . Alman sosioloqu Tom Stounerə görə, informasiya
cəmiyyəti bolluq erası, burada hər kəs zadəgan, filosof olacaq. Onun fikrincə, sənaye
cəmiyyətinin sonunda insanların ərzaq narahatçılığına son qoyulduğu kimi, kommunikativ
cəmiyyətin sonunda maddi ehtiyacların ödənilməsi ilə bağlı narahatçılığı aradan qalxacaq:
“Sənaye cəmiyyəti quldarlığı, aclığı, epidemiyaları aradan qaldırdığı kimi, informasiya
cəmiyyəti də avtoritarizmi, müharibəni və ədavəti yox edəcək. Tarixdə ilk dəfə olaraq
bizim problemləri həlletmə sürətimiz onların yaranma sürətini üstələyəcək”. T.Stouner
hesab edir ki, informasiyanı da kapital kimi toplamaq və gələcəkdə istifadə üçün saxlamaq
olar. Onun baxışlarına görə, informasiya cəmiyyətində milli informasiya resursları ən
böyük potensial sərvətə çevriləcək və ona görə də, ilk növbədə, informasiya
iqtisadiyyatının inkişafına diqqət ayrılmalıdır. Rus alimi Vladislav İnozemtsev hesab edir
ki, informasiya texnologiyaları və resursları bizi “postiqtisadi cəmiyyətə” gətirib çıxarır
ki, burada da iqtisadi cəhətdən motivasiya olunmuş əmək fəaliyyəti şəxsiyyətin
özünüreallaşdırma vasitəsi olan yaradıcılıq fəaliyyəti ilə əvəz olunur . Amerikalı politoloq
Zbiqnev Bjezinski “Texnotron cəmiyyət” konsepsiyasını irəli sürmüşdür . O, “İki əsr
arasında. Texnotron əsrində Amerikanın rolu” adlı kitabında informasiya cəmiyyətinin
texnotron cəmiyyətə çevriləcəyini düşünür. Hesab edir ki, texnotron cəmiyyət – texnika və
elektronikanın, xüsusən, kompüter və kommunikasiyalar sahəsində inkişaf nəticəsində
yeni mədəni, psixoloji, sosial və iqtisadi münasibətlərin formalaşmasıdır. Kanadalı alim
Marşall Maklyuen kütləvi kommunikasiyalar nəzəriyyəsi sahəsində klassiklərdən biri
sayılır. O, informasiya texnologiyalarına yeni cəmiyyətin sosialiqtisadi əsaslarının
formalaşmasına təsir göstərən əsas amil kimi dəyər verirdi. M.Maklyuen hesab edirdi ki,
telekommunikasiyaların, mass-medianın və kompüterlərin vasitəsilə elektrik enerjisi bütün
yer kürəsini qlobal kəndə çevirir. Onun fikrincə, kütləvi kommunikasiyalar müasir
cəmiyyətin bir hissəsinə çevrilir, eyni zamanda, onun üzərində müəyyən hakimiyyət əldə
edir . Amerikalı sosioloq Herbert Şiller hesab edirdi ki, informasiya sferasında korporativ
kapitalizmin maraqları dominantlıq edir. Onun baxışlarına görə, informasiya proseslərinin
və texnologiyalarının inkişafı, ilk növbədə, bötüvlükdə, cəmiyyətin deyil, özəl biznesin
maraqlarına xidmət edir. H.Şiller iddia edirdi ki, informasiya texnologiyaları üzərində, hər
şeydən əvvəl, kooperativ kapitalın izləri var, istənilən digər maraqlar arxa plandadır. Digər
rus alimi Nikita Moiseyevin informasiya cəmiyyətinə dair baxışları da mühüm əhəmiyyət
kəsb edir . Onun fikrincə, bütün insanların informasiyaya sərbəst çıxışı təmin olunmadan
informasiya cəmiyyəti – qlobal miqyasda kollektiv intellekt quruculuğundan danışmaq
olmaz. O, hesab edirdi ki, informasiya cəmiyyəti quruculuğunun ikinci vacib şərti bütün
insanların öz biliklərini paylaşmaq istəyində olmasıdır. N.Moiseyev “Kollektiv beyin”
konsepsiyasını irəli sürmüşdür. O, “kollektiv beyin” dedikdə, insanları informasiya
əlaqələri ilə birləşdirən sistemi başa düşürdü. Onun baxışlarına görə, kollektiv beyin tək
informasiyanı toplamaq və ötürmək yox, eyni zamanda, analiz və nəticə çıxartmaq
imkanlarına malik olan, fərdi intellektləri xüsusi bir qaydada birləşdirən məxsusi
informasiya sistemidir. N.Moiseyev hesab edirdi ki, kollektiv beyin bu kimi funksiyaları
yerinə yetirmək imkanlarına malik olduqda bəşəriyyət informasiya cəmiyyətinə qədəm
qoyacaq. İngilis sosioloqu Entoni Giddens “informasiya cəmiyyəti” konsepsiyasını qəbul
etmir. Hesab edir ki, cəmiyyət müasir dövrdə yox, elə əvvəlcədən informasiyalı olub.
Onun fikrincə, müasir dövrdə informasiyanın dəyərinin artması yeni cəmiyyətin meydana
gəlməsini söyləməyə əsas vermir. E.Giddensin nəzəriyyəsinə əsasən, insanlar KİV-dən və
təhsil müəssisələrindən əldə etdikləri mücərrəd biliklər əsasında öz həyatlarının maddi və
sosial şəraitini təmin edirlər. İstənilən informasiyanın əlyetərliliyi şəraitində insanlar həyat
tərzini, davranış modelini seçirlər. İnkişaf etmiş cəmiyyətdə isə seçim imkanları ərazi,
ənənəvi və digər amillərdən asılı deyil . Postmodernizmin görkəmli nümayəndəsi,
amerikalı filosof Mark Poster informasiya cəmiyyətində İnternetin roluna xüsusi
əhəmiyyət verir . O, hesab edir ki, İnternetin təsiri ilə baş verən qloballaşma prosesi milli
dövlətləri dağıdır, İnternet insana vətəndaşlıqdan daha böyük azadlıqlar verir, İnternet
vətəndaşı milli dövlətin zülmündən qurtararaq azad insana çevirir. M.Posterin bu baxışları
dövlət maraqları baxımından təhlükəli hesab edilir. Çünki onun bu fikirlərində vətəndaş
itaətsizliyinə çağırışlar yer alır. İtaliyalı alim Canni Vattimo informasiya cəmiyyətini
kulturoloji aspektdən tədqiq edir . O, KİV-in sayının artması və əhatə dairəsinin
genişlənməsini müasir cəmiyyətdə mühüm amil kimi qiymətləndirir. Hesab edir ki, efir və
kabel televiziyalarının sayının sürətlə artması insanların yeni dövrün həqiqətlərinə və
reallıqlarına inamını sarsıdır, KİV cəmiyyətə alternativ reallıqlar gətirir, mövcud
reallıqları artırır, insanlar müxtəlif mədəniyyətlərin əhatəsində yaşamağa məcbur olurlar.
Alman alimi Yurgen Habermas (1929) informasiyanın idarə olunması və manipulyativ
texnologiyalar sahəsində araşdırmalar aparır . O, “İctimai sfera (informasiya sferası)”
konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Müəllif cəmiyyətdə informasiyanın əhəmiyyətinin artması
ilə razılaşsa da, informasiya cəmiyyətinin yaranması ideyasını qəbul etmir.Y.Habermas
ictimai informasiya sferasında böhranın aşağıdakı əlamətlərini göstərir: − informasiya
əmtəəyə çevrilir; − informasiya zibili çoxalır; − ictimai institutlar (kitabxana, muzey,
qalereya və s.) kommersiyalaşır; − siyasətdə və reklamda müzakirəyə yox, inandırmaya
əsaslanma müşahidə edilir. İnformasiya cəmiyyətinin əsas xüsusiyyətləri kanadalı alim
Don Tapskottun “Elektron-rəqəmsal cəmiyyət” adlı əsərində daha geniş şərh olunmuşdur:
Biliklərə yönəlmə. İntellektual əmək madd dəyərlərin yaradılmasının, gəlirlərin əldə
edilməsinin əsasına çevrilir. Bilik məhsulun tərkib hissəsinə çevrilir. Biliklərə yönələn
texniki vasitələr yayılmağa başlayır. İnformasiya-idarəetmə sistemi biliklər sisteminə
transformasiya olunur. Obyektlərin rəqəmsal təqdimetmə forması. Sənədlər elektron-
rəqəmsal formaya keçir. İnsanlar arasında ünsiyyət vahidlər və sıfırlar formasını alır.
Analoq texnikasından elektronrəqəmsal texnikaya keçid baş verir (rabitə, faktların qeydə
alınması sistemləri, nüsxələmə). Virtual xüsusiyyət. Fiziki predmetlər, təşkilatlar
virtuallaşır. Virtual mağazalar, anbarlar, iş yerləri, briqadalar yaranır. Verilənlərin
virtuallaşması baş verir, “virtual reallıq sistemləri” formalaşır. Molekulyar struktur.
İnzibati-komanda iyerarxiyasının sonu çatır. Ayrı-ayrı işçilər və briqadalar fəaliyyət
sərbəstliyi və dəyər yaratmaq imkanı qazanır. Çoxfunksiyalı və dəfələrlə istifadəni
nəzərdə tutan komponentlər yaranır. İnteqrasiya. Şəbəkələrarası qarşılıqlı əlaqə. Yeni tip
müəssisə - şəbəkə elementidir. Vahid xidmət və istehsal şəbəkəsini təşkil edən müstəqil
modul təşkilatları meydana gəlir. Maddi dəyərlərin yaradılması, ticarət, ictimai həyat
ümumi istifadədə olan qlobal infrastruktura əsaslanır. Vasitəçilərin aradan qalxması.
Agentlərin,
maklerlərin,
topdansatış
mərkəzlərinin
təsərrüfat
fəaliyyətindən
kənarlaşdırılması nəticəsində istehsalçı ilə istehlakçı arasında birbaşa münasibətlər
yaranır. Konvergensiya. İqtisadiyyatın əsas sahələrinin, təşkilati strukturların
konvergensiyası baş verir. İnnovativ mühit. Yenilikçilik iqtisadi fəaliyyətin və
müvəffəqiyyətin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir. Dəyərlərin əsas mənbəyi kimi ənənəvi
uğur amilləri olan xammala çıxış, məhsuldarlıq, miqyas, işçi qüvvəsinin dəyəri deyil,
insan təxəyyülü çıxış edir.
“İstehsalçı-istehlakçı” münasibətlərinin transformasiyası. İstehsalçı ilə istehlakçı
arasındakı sərhədlər silinir. İstehlakçının bilikləri, informasiyası məhsulun
yaradılmasında, o cümlədən informasiya sistemlərinin, proqram məhsullarının
işlənməsində istifadə edilir. İstehlakçı onun istəyinə uyğun olan məhsulun yaradılmasını
izləyə, ona düzəliş edə bilər. Dinamizm. Yeni cəmiyyət real zaman rejimində fəaliyyət
göstərir. Ticarət elektron formaya keçir, kommunikasiya ani olaraq həyata keçirilir,
birbaşa nəzarət və idarəetmə prosesin bütün zəruri parametrləri ilə həqiqi mənzərəsinin
əldə edilməsini təmin edir. Qlobal miqyas. Biliklər sərhədlərə sığmır. İqtisadiyyat
qloballaşır. Qarşılıqlı fəaliyyətin, əməkdaşlığın təşkili zaman və məkanla məhdudlaşmır.
İşi istənilən yerdə, o cümlədən evdə yerinə yetirmək mümkün olur. Ölkələrin qarşılıqlı
asılılığı artır. Ziddiyyətlərin mövcudluğu. Çalışan və bilikləri lazım olmayan, işdən azad
olunan işçilər, biliklillər və biliksizlər, informasiya magistrallarına çıxışı olanlar və
olmayanlar arasında kütləvi sosial qarşıdurma yaranır.
| 