128
8.1-rasm
Shtangentsirkul
-detallarning
tashqi
va
ichki
yuzalari,
hamda
chuqurliklarining o’lchamlarini o’lchash uchun qo’llaniladi (8.2-rasm,
a, b).
Shtangentsirkul millimetrli lineyka shtanga
1, shtanga bo’ylab erkin suriladigan
ramka
3 va ramkaga mahkamlangan (shtanga pazida erkin siljiydigan)
uzunlik
o’lchagich turtkidan iborat. Vint
2 dan foydalanib ramkani xoxlagan vaziyatda
shtangaga mahkamlab qo’yish mumkin. Shtanga va ramka chap tomonlaridan
ikkitadan yuqorigi va pastki jag’lar bilan tugallangan. Pastgi jag’lar yordamida esa
ichki o’lchamlar o’lchanadi. O’lchamlarni shtangentsirkul yordamida aniqlashda
o’lcham sonining butun qiymati shtanga lineykasidan mm ning o’ndan (yoki
yuzdan) bir ulushlari nonius shkalasi olinadi. 0,1 aniqlikdagi shtangensirkulning
shkalasi uzunligi 9 mm yoki 18 mm li bo’lib, har biri 0,9 mm yoki 1,9 mm ga teng
10 ta bo’linmaga ega bo’ladi.
Shunday qilib, nonius shkalasining har bir
bo’linmasi shtanga lineykasining 1 mm yoki 2 mm dan 0,1 mm ga qisqa bo’ladi.
Shuning uchun shtangentsirkul jag’larini 0,1 mmga sursak (ochsak), boshqacha
qilib aytganda 0,1 mm qalinlikda o’lchayotgan bo’lsak, nonius shkalasining faqat
birinchi bo’linma chizig’i asosiy lineyka chizig’iga (1 mm yoki 2 mmga) to’g’ri
keladi. Shunga o’xshash qalinlik o’lchami 0,2 mm bo’lsa,
noniusning faqat
ikkinchi bo’linma chizig’i, qalinlik 0,3 mm bo’lganda noniusning faqat uchinchi
bo’linma chizig’i shtanga lineykasi chiziqlarining birontasiga to’g’ri kelib koladi.
129
Agar shtangensirkulda qiymati butun son bo’lgan o’lcham o’lchansa, noniusning 0
va 10 bo’linma chiziqlari lineyka chiziqlari to’g’ri kelib keladi. Shunday qilib,
shtangensirkul yordamida birorta o’lcham aniqlanganda o’lcham sonining butun
qiymati (noniusning boshlang’ich 0 bo’linma chizig’iga) shtanga lineykasidan
olinadi (8.2-rasm,
c). Agar noniusning 0 va 10 bo’linma
chiziqlari asosiy lineyka
chiziqlariga - 4 asosiy lineyka chizig’iga to’g’ri kelsa, o’lcham qiymati butun
songa noniusning mazkur chiziq nomerini 0,1 ga ko’paytirib qo’shilgan
yigindisiga, ya'ni 18+0,4=18,4 mm ga teng.
8.2-rasm
Mikrometrning
skobasi 7 da joylashgan baraban 3 aylanganda mikrometrik
vint 2 baraban o’qi bo’ylab suriladi, uning toretsi
bilan tovon l orasiga
o’lchanadigan detal joylashtiriladi. Mikrometrik vintining qadami 0,5 mm ga teng,
barabanning chap tomonidagi konussimon sirti 60 ga teng bo’linmaga ega.
Shuning uchun barabanning bir bo’linmaga burilishi vintning 0,01 mm surilishiga
to’g’ri keladi. Tana (stebel) 5 da 0,5 mm oraliqda o’lchamlarni aniqlash shkalasi
o’yilgan. O’lchash vaqtida kuch o’zgarmas bo’lishini ta'minlash uchun baraban
shaqildoq 4 yordammida buriladi,
shuningdek, mikrometrik vintning vaziyatini
o’zgartirmay saqlashga mahkamlovchi moslama 6 dan foydalinadi (8.3-rasm,
a).
Reysmas
-detallarning egri chiziqli konturining shakli va o’lchamlarini
aniqlash uchun, uning nuqtalarining koordindtalarini aniqlashda qo’llaniladi (8.3-
rasm,
b).
Shtangenreysmas
–noniusli reysmas bo’lib detallarning tashqi yuzalarining
o’lchamlarini o’lchash uchun qo’llaniladi (8.3-rasm,
c).
130
8.3-rasm
Radiusomer
–yumaloqlanish va galtellarning radiuslarini o’lchash uchun
qo’llaniladi (8.4-rasm,
a).
Rezbomer
–detallardagi rezbaning profili va qadamini o’lchashda qo’llaniladi
(8.4-rasm,
b).
Uglomer
–detaldagi burchaklarni o’lchash uchun (8.4-rasm,
c).
