131
8.3. Detal yuzalarida g’adir-budirlik, qoplama va termik ishlov belgilari
Detallar yuzalarini kattalashtirib qaralsa, yuzalarining notekisligini ko’ramiz.
Ayrim yuzalarning mikronotekisligini lupasiz ham ko’rish mumkin. GOST 2789-
ga muvofiq yuzalarning g’adir-budirligi deb
l baza uzunligidagi nisbatan kichik
qadamli yuza notekisliklarining to’plamiga aytiladi. Chizmalarda yuzalarning
g’adir - budirligi GOST 2.309-68 ga muvofiq uch xil belgi bilan ko’rsatiladi
(16.2.1-rasm). Bu yerda
h=3.5 mm; H=1.5h.
8.6-rasm
a) yuzalarga ishlov berish usuli ko’rsatilmagan hollarda qo’llaniladi;
b) yuza qatlamlari yo’nilgan yuzalarning g’adir-budirligini ko’rsatishda
foydalaniladi;
c) belgi detallarda yuza qatlami yo’nilmay (ishlov berilmay) hosil bo’lgan
yuzalarning (ya'ni quyish, bolg’alash, shtampovkalash,
prokat qilish va
valsovkalash) yo’li bilan hosil qilinadi.
G’adir-budirlik belgisi qavs ichida chizmaning yuqorigi o’ng burchagida
ko’rsatilgan bo’lsa, detalning g’adir-budirligi ko’rsatilgan yuzalaridan qolgan
yuzalari qavs oldida ko’rsatilgan 80 mkm g’adir-budirlikka
ega ekanligini
ko’rsatadi . Agar buyumlar sirtining hammasi bir xil g’adir-budirlikga ega bo’lsa
g’adir-budirlik belgisi yuzalarga emas, balki chizmaning yuqorigi o’ng burchagiga
qo’yiladi (8.7-rasm,
a). Chizmalarning yuqorigi o’ng burchagiga qavsdan oldin
qo’yiladigan belgilar o’lchami tasvirida qo’yilgan belgilar o’lchamidan taxminan
1,5 marta katta bo’lishi va bu belgilar chizma ramkasidan 5…10 mm uzoqlikda
joylashishi lozim. Buyumlar tasvirida yuzalarining g’adir-budirlik belgilari kontur
chiziqlariga, chiqarish chiziqlariga (o’lcham chizig’iga yaqinrok qilib) va chiqarish
chiziqlar tokchasiga qo’yiladi. Agar detal yuzalarining bir qismiga ishlov berilmay
o’z holicha qoldiriladigan bo’lsa, chizmaning yuqorigi o’ng
burchagida maxsus
132
belgi qo’yiladi. 8.7-rasm,
b bunday yo’zuvlarning g’adir-budirlilik parametrlari
ma'lum qiymatga 500 mkm cheklangan bo’lsa, mazkur belgi 16.2.2-rasm,
c da
ko’rsatilgandek ifodalanadi.
8.7-rasm
Detallarning takrorlanadigan elementlarida (bir xil teshiklar,
pazlar va
tishlarda) yuzalarning g’adir-budirlik belgisi faqat bir marta qo’yiladi. Rezbali
yuzalarga g’adir-budirlik belgilari 8.8-rasm,
a va 8.9-rasmda ko’rsatilgandek
qo’yiladi.
Mashina detallarini loyihalashda yuzalarning g’adir-budurligi, ularning
ishlash sharoitlarini va estetik ko'rinishlarini hisobga olgan holda belgilanadi.
Masalan, ora zazorli qo'zg’almas birikma detallari yuzalarining qadir-budurligi
3...4 klassda oraliqsiz (zazorsiz) bo'lganda esa 4...5 klassda bo'lishi lozim.
Qo’zg’aladigan birikmadagi detallarning bir-biriga tegib
turadigan yuzalarining
qadir-budurligi 6...8 klasslarida bo'lishi kerak. 16.2.5-rasmda metall kesuvchi
asboblar bilan detallarga ishlov berilganda, yuzalarda qanday o'rtacha qadir -
budurlik qosil bo'lishi ko'rsatilgan. Detallar va
buyumlar ish chizmalarida
yuzalarning qoplamalari, termik va boshqa ishlov berish turlari GOST 2.312-68
qoidalariga asoslanib belgilanadi.
