172
10.3. Yig’ma birlikni detallarga ajratib chizish.
Buyumni ishlab chiqarish, ekspluatatsiya qilish va ta’mirlash jarayonida uni
tashkil etuvchi detallarni tayyorlash, almashtirish va ta’mirlashga to’g’ri keladi.
Bunday hollarda uning umumiy ko’rinish chizmasidan yig’ma
birlikni detallarga
ajratib ularning ish chizmalarini tayyorlash kerak bo’ladi. Agar detalning ish
chizmasi uning mavjud eskiziga muvofiq bajarilsa, eskizni masshtabga rioya
qilmay chizilganligini nazarda tutish lozim. Odatda, buyum tarkibiga kiruvchi
barcha detallar uchun ish chizmalari bajariladi. Bunday
chizmalarga muvofiq har
bir detal ishlab chiqariladi, yig’ish yo'li bilan ulardan uzel, mexanizm va
mashinalar, ya'ni buyumlar tayyorlanadi. Barcha sanoat tarmoqlarida ishlab
chiqariladigan har bir detal uchun alohida ish chizmalari GOST 2.109- 73 da
belgilangan qoidalarga muvofiq tuziladi. Ish
chizmalari eskizdan farq qilib, ular
chizma asboblari yordamida, belgilangan ma'lum masshtablarda kattalashtirib,
haqiqiy o'lchamda yoki kichiklashtirib chizilgan bo’ladi. Detallarning ish
chizmalari asosiy konstruktorlik hujjati bo’lib, ularda detallarni yasash uchun zarur
bo’lgan hamma o’lchamlar va ma'lumotlar ko’rsatilgan bo’ladi. Ish chizmalarini
tuzish uchun detallarning eng ko’p uchraydigan elementlarini, yuzalarining g’adir-
budirlik
belgilarini, o’lcham va chetga chiqishlarni (dopusk), texnik talablarning
mazmuni, materiallarning belgilanishlarini, o’lcham asboblarini va usularini,
shuningdek, o’lcham qo’yishlarni va mashina detallarining eskizi hamda ish
chizmalarini tuzishini va boshqa ma'lumotlarni bilish zarur. Ishlab chiqarishda har
bir detal harflar va arab raqamlaridan iborat buyum indeksi
va olti xonali sonlar
bilan belgilanadi. Masalan, paxta tolalarini chigitdan ajratish mashinasi arralarini
kesuvchi shtampning staninasiga ShP 06.01.0001 belgi qo'yilgan bo'lsin. Bunda
ShP 06 shtampning indeks belgisi, 01- shtamp tarkibiga kiruvchi yig’ma birlikning
belgisi, 0001- esa 01- yiq’ma birlikdagi birinchi detal -staninaning belgisidir.
Tuzilishi sodda bo'lgan detallarning ish chizmalarini faqat bitta ko'rinishda
tasvirlash mumkin. Bunday hollarda detalning qalinligi yoki uzunligi yozib
qo'yiladi. Sortli po'lat prokatlardan to'gri burchak ostida va aylana bo'ylab (list
ko'rinishidagi materiallar uchun) qirqib tayyorlanadigan va keyinchalik ishlov
173
berilmaydigan detallarning ish chizmalari tuzilmaydi.
Shuningdek, sotib olinib,
qo'shimcha ishlov berilmaydigan va konstruksiyasi murakkab bo'lmagan yog’och
detallarga ham ish chizmalari tuzilmaydi. Bukish va egish usuli bilan ishlanadigan
detallarning ish chizmalari ularning tuzilishi va o'lchamlari haqida aniq, tasavvur
bera olmasa, bunday detallarning to'la yoki qisman yoyilmasi chiziladi. Yoyilma
tasvirining ustiga “
Yoyilma” so'zi yozib qo'yiladi. Yoyilmalar asosiy tutash chiziq
yo’g’onligida
bajarilib, ularda ish chizmalarida ko'rsatishning iloji bo’lmagan
o’lchamlar qo'yiladi (10.4-rasm,
a). Zarur bo'lgan hollarda yoyilma tasvirida
bukish chiziqlari ingichka tutash chiziq bilan chiziladi va chiqarish chizig’ining
tokchasiga “
Bukish chizigi” so’zi yozib qo’yiladi (10.4-rasm,
b). Chizmaning
yaqqolligini buzmasdan detal ko'rinishida uning yoyilmasini joylashtirishga ruxsat
etiladi. Bunday hollarda yoyilma ikki nuqtali ingichka shtrix-punktir chiziq bilan
tasvirlanadi va
“Yoyilma” so'zi yozib ko'rsatilmaydi. Deformatsiyalanuvchi
elementlari bor detallarning ish chizmalarida ularning erkin
vaziyati asosiy tutash
chiziq bilan, ushbu elementning boshlang’ich vaziyatidan o'zgargan holati esa
ingichka shtrix-punktir chiziq bilan tasvirlanadi va bunday holatni aniqlovchi
o’lchamlar qo’yiladi (10.4-rasm,
c)
Detallar tolasi ma'lum yo'nalishdagi (yog’och, qog’oz, metall lentasi, prokat
va boshqa) materiallardan ishlangan bo'lsa, zarur hollarda ish chizmalarida
prokatning yoki tolaning yo'nalishi ikki yoqli strelka bilan ko'rsatiladi va tegishli
izoq beriladi (10.4-rasm,
d). Qatlamli (tekstolit, fibra va shunga o'xshash)
materiallardan yasaladigan detallarning bunday qatlamlarining
joylashishi texnik
talablarda ko’rsatiladi (10.4-rasm,
e). O’ng va teskari tomonli (charm, texnik
matolar,
klyonka
va
boshqa)
materiallardan
tayyorlangan
detallarning
chizmalarida, zarur hollarda chiqarish chizig’ining tokchasiga
“O’ng tomoni” so’zi
yozib qo’yiladi (10.4-rasm,
f).
