Mutaxassislikka kirish

193 
24-mavzu: Qishloq va suv xo‘jaligi transformator podstansiyalari 
ekspluatatsiyasi. 
Reja: 
4. Qishloq va suv xo‘jaligi korxonalari. 
5. Bir fazali iste’molchilarni fazalaroro to‘g‘ri taqsimlash. 
6. Transformatorning quvvati oshgan sari uning nosimmetriyasi. 
Qishloq va suv xo‘jaligi korxonalari va aholi yashash punktlaridagi 
transformantorlar ekspluatatsiyasining o‘ziga xos tomonlaridan biri fazalar 
nosimmetriyasidir. Bir fazali iste’molchilarni fazalaroro to‘g‘ri taqsimlash va 
ularning ish grafiklarini hisobga olish nosimmetriya holatini yaxshilashi mumkin. 
Transformatorning quvvati oshgan sari uning nosimmetriyasi ham kamaya boradi. 
Lekin bir fazali iste’molchilarning ko‘pchiligi; yoritish iste’molchilari bilan birga 
kuch iste’molchilari ham (payvandlash agregatlari, qo‘l instrumentlari, elektr 
maishiy qurilmalar, suv qizdirgichlar), ularning bir tekis taksimlanishini va ishlab 
turishini ta’minlash imkonini bermaydi.
Texnik ekspluatatsiya 
qoidalariga 
ko‘ra 
fazalar 
bo‘yicha 
toklar 
assimmetriyasi 20% dan kam bo‘lishi zarur bu erda:
I
max-
maksimal yuklangan 
faza toki, A, I
urt-
uch faza toklarining o‘rtacha miqdori.
Qishloq transformatorlar podstansiyalarida toklar nosimmietriyasi o‘rtacha 
30- 50% ni tashkil qilishi kuzatilgan. Fazalarning notekis yuklanishi ularda 
kuchlanishning o‘zgarishiga va oxir-oqibat iste’molchilar ko‘rsatkichlarining 
pasayishiga olib keladi. Elektr iste’molchilar uchun ayniqsa oshirilgan 
kuchlanishlar xavf tug‘diradi, ularni xizmat muddatlarini kamaytiradi. Fazalarda 
kuchlanishning past bo‘lishi esa qurilmalarning ish ko‘rsatkichlarini pasaytiradi, 
cos
φ pasayadi, magnitlovchi tok miqdori ortadi (kuchlanish yuqoriroq bo‘lsa), 
elektr tarmoqlar va transformatorlarda quvvat isrofi ortadi, joylarda qizishlar 
bo‘lishi mumkin. Fazalar nosimmeteriyasi kichik quvvatli iste’molchilar uchun 
xavf tug‘diradi, fazalarda kuchlanish o‘zgarib iste’molchilarda energetik 
ko‘rsatgichlarining 
pasayishiga, 
ularning 
yomonlashuviga 
olib 
keladi. 
Nosimmetriya koeffitsienti k
n 
= 0,3 va fazadagi tok 1,2 I
n
bo‘lganda, transformator 
moyining harorati 20
0
S ga ortishi kuzatilgan. Chulg‘amlarning pastki qismi 22-
25
0
S gacha qizishi mumkin. Hozirda chiqarilayotgan alyuminiy chulg‘amli 
transformatorlarda nol ketma - ketlik qarshiligi eskilariga nisbatan (mis 
chulg‘amli) 1,5 barobar ortgan bo‘lib, nosimmmetriya rejimlarida kuchlanish 
formasining buzilishi yanada ortadi. Shuning uchun yangi ishlab chiqarilayotgan 
transformatorlarda 
nosimmetriyalik 
chegaralarini 
kamaytirish 
zarur. 
Nosimmetriyalikni kamaytirish uchun xozirda elektrotexnik sanoat qishloq 
xo‘jaligi uchun faza chulg‘amlari « yulduz-nolli zigzag» va «uchburchak-nolli 
yulduz» sxemalarida ulangan transformatorlar ishlab chiqarmoqda. Bunda 
nosimmetriya rejimlarida ham kuchlanish yuqori sifatli bo‘lib qoladi. Masalan, 
quvvati 100 kVA bo‘lgan eski seriyali transformatorlarda nol ketma-ketlik 
qarshiligi qisqa tutashuv qarshiligidan 10 marta ortiq va yangi seriyalilarida-17 
marta bo‘lsa, chulg‘amlari « uchburchak-zigzig» ulangan transformatorlar uchun 
ular bir xil bo‘ladi.

194 
Qishloq xo‘jaligi va aholi yashash punktlaridagi kuch transformatorlarining 
yana bir xususiyati, ular sutka davomida notekis yuklanadi. Kechki va ertalabki 
maksimumga ega, kunduzi va tunda yuklama past bo‘ladi yoki bo‘lmaydi. Ularni 
o‘rtacha sutkalik yuklanishi 20-30% ni tashkil qiladi. Bu yuklanish yil fasllarida 
turlicha bo‘lishi mumkin. Transformatorlarning dastlabki yuklanishini hisobga 
olib, ularni tarmoqning avariya rejimlarida ma’lum bir darajada ortiqcha yuklanishi 
ruhsat etiladi. Masalan texnik ekspluatatsiya qoidalari bo‘yicha kuch 
transformatorlari 30% ortiqcha yuklanish bilan 5 sutka davomida, 40% ortiqcha 
yuklanish bilan 6 soat davomida ishlab turish mumkin. Kuch transformatorlarining 
avariya rejimlarida qisqa muddatga ortikcha yuklanish chegara kiymatlari 6.4-
jadvalda keltirilgan. Bunda transformator moyining harorati nazorat qilib turiladi. 
Agar transformatorda yozgi maksimum uning nominal quvvatidan past bo‘lsa, 
qishki maksimum soatlarda 15% doimiy ortikcha yuklanish bilan ishlab turishga 
ruhsat etiladi. Transformatorlarning yuklamasini nazorat qilib turuvchi 
ampermetrlar shkalasi ham shu tokni qayt qila olishi zarur. Statistik ma’lumotlar 
ko‘rsatadiki, kuch transformatorlarida ko‘proq yoz mavsumlarida avariya bo‘ladi. 
Bunga asosiy sabab ular qishki ortiqcha yuklanishlaridagi qizishlari , yozgi issiq 
atrof muhit haroratidagi qizishdan ko‘ra pastroq bo‘ladi. 8.5-jadvalda 
transformatorni yozgi mavsumiy haroratining o‘zgarishlari ko‘rsatilgan. Bu 
jadvaldan ko‘rinib turibdiki, transformator yuklanishi 50% bo‘lsada, yoz oylarida 
transformator moyining harorati yuqoriroq bo‘lar ekan.
T.r. 
Nominal quvvatiga nisbatan 
ortiqcha yuklanish 
karraligining ruhsat etilgan 
miqdori 
Transformatorning ruhsat etilgan 
ortiqcha yuklanish muddati, min 
Moyli
transformator 
Quruq 
transformator 
1 
1,20 
– 
60 
2 
1,30 
120 
45 
3 
1,40 
90 
32 
4 
1,50 
70 
18 
5 
1,60 
65 
5 
6 
1,75 
20 
– 
7 
2,00 
10 
– 
6.4-jadval Transformatorlarning chegaraviy ortiqcha yuklanishi. 
Jadvaldagi natijalardagi yillik o‘rtacha haroratning o‘zgarishidan foydalanib 
transformatorning yuklanish rejimini to‘g‘irlash mumkin bo‘ladi, podstansiyaning 
yuklanish rejimi o‘rnatiladi. Issiqlik yuklama gradientini (ishlab chiqarish va 
maishiy iste’molchilar bo‘lganda) hisobiy davrdagi o‘rtacha sutkalik haroratning 
har bir gradusiga to‘g‘ri kelgan miqdori 0,5*10 
-2
dan 2,6*10 
–2
gacha bo‘ladi. 
Yana shuni ta’kidlash joizki, transformator moyining sovitish imkoniyati uni 
quYuqligiga va u o‘z navbatida transformator haroratiga-uning yuklamasiga va 
atrof muhit haroratiga bog‘liq bo‘ladi.

195 
Agrosanoat majmui obyektlarining elektr ta’minoti ochiq transformator 
podstansiyalarida amalga oshiriladi va transformatorlar quyosh nurlari va shamol 
ta’sirida bo‘ladilar. Quyosh nurlari ta’sirida moyning yuqori qatlamlari qiziydi. 
Uning harorati pastki qatlamlariga nisbatan, transformator bakining o‘lchamlariga 
qarab, (8-15)
O
S ga yuqori bo‘ladi. Quyosh nurlari ta’sirida moyning eskirishi 
tezlashib, ekspluatatsiya muddatlari qisqaradi. Transformator baki qo‘shimcha 
ravishda yana quyosh nurlaridan to‘silsa, uning qizishi va eskirishining oldi 
olinadi.
Yil oylarida 
Nominal
quvvatiga 
nisbatan
yuklama 
O‘rtacha oylik harorat 
Harorat, 
O
S 
Havoning 
Transformator 
moyining 
Haroratlar
farqi 
May 
0,65 
26 
56 
30 
Iyul 
0,49 
34 
65,5 
31,.5 
Avgust 
0,48 
29 
61 
32 
Sentyabr 
0,66 
22,5 
51 
28,5 
Oktyabr 
0,84 
20,0 
50 
30 
Noyabr 
0,96 
17 
58 
41 
Yanvar 
1,05 
2 
56 
54 
Mart 
0,9 
16 
59 
43 
6.5 jadval Transformator haroratining mavsum davomida o‘zgarishi
Doimiy shamollar transformatorning issiqlik rejimni yaxshilaydi. Shamol 
tezligi 2 m/s dan oshsa, transformator yuklamasini oshirish mumkin bo‘ladi. 
Shamol tezligi ortgan sari transformatorning sovish sharoiti yaxshilana boradi. 
Shamol ta’sirida transformator moyining harorati (510)
O
S ga pasayishi kuzatilgan 
(6.3-rasm).
6.3-rasm. Transformator moyining 
yuqori qatlami haroratining shamol
tezligiga bog‘liqlik grafigi.
Transformator 
yuklamasi 
fazalarda turlicha bo‘lganda, turli 
ulanish 
sxemalarida, 
transformator 
chulg‘amlari turlicha qiziydi. Nol ketma-ketlik toklarini kamaytirish uchun qishloq 
xo‘jaligi elektr ta’minot tizimlarida transformatorlarning faza chulg‘amlari 
«yulduz-yulduz nolli» sxemadan «yulduz-nolli zigzag» sxemasiga o‘tkaziladi. 
Bunda transformatorni qizishi kamayadi. Bak ichida harorat farqi kamayib, 
harorat maydoni tekislanadi.

196 
Transformatorning yuklamasi 0,2S
n
bo‘lganda bakning maksimal va 
minimal haroratlari farqi (5-10)
O
S ni tashkil kilsa, 0,4S
n
yuklanish bilan ishlaganda 
haroratlar gacha bo‘ladi. Transformator cho‘lg‘amlari «uchburchak –nolli yulduz» 
sxemasida 
ulansa 
ham 
uning 
qizishi 
pasayadi. 
Umuman 
olganda, 
transformatorning fazalar bo‘yicha nosimmetrik va notekis yuklamalarida qizish 
darajasi fazalar yuklanishiga, nosimmetriya darajasiga, chulg‘amlarning ulanish 
sxemasiga va ulanish gruppasiga bog‘liq bo‘ladi.
Nazorat savollari: 
1.Transformator ishga qanday tayyorlanadi?
2.Termosifon filtr vazifasi nima? U qanday ishlaydi? Moy qanday regeneratsiya 
qilinadi?
3.Qishloq va suv xo‘jaligi tarmoqlaridagi TP larning ekspluatatsiyasining 
xususiyatlarini ayting?
4.Transformatorda namlik va issiqlik almashinish jarayonini tushuntiring?
5.Moy eskirishini qanday tushunasiz?
Transformator ortiqcha yuklanishlarda qanday ishlaydi? 

197 

Download 5,43 Mb.