Motorlarning ish rejimlari va izolyasiyasi
Qishloq va suv xo‘jaligida turli texnologik jarayonlar va texnologik
mashinalar bo‘lib, ularda foydalanilayotgan motorlar ham xilma-xil ish rejimlarda
va ekspluatatsiya sharoitlarida bo‘ladilar. Ayniqsa nasos stansiyalarida,
chorvachilik fermalarida ishlab turgan motorlar og‘ir ekspluatatsiya sharoitida va
ish rejimlarida bo‘ladilar. Paxta va don qabul qilish punktlarida changli muhitlar,
omborlarda, issiqxonalarda yuqori namlik, chorvachilik va parrandachilik
fermalarida yuqori namlik va kimyoviy agressiv muhit mavjud bo‘lib, elektr
uskunalar izolyasiyasiga alohida talablar qo‘yadi. Yoz mavsumlarida atrof muhit
haroratining 40-45
0
S bo‘lishi motorlarning yuklanish rejimlari va haroratini
nazorat qilish va zarur bo‘lsa, qayta ko‘rib chiqishni taqozo qiladi.
Motorlarni yuklanishi. Izlanishlardan ko‘rinadiki ko‘pchilik texnologik
jarayonlarda elektr motorlar to‘liq yuklanib ishlamaydi. Bular suv nasoslari,
vakuum nasoslar, sog‘ish agregatlarining yuritmalari, shlyuzlar, ventillar, ozuqa
tarqatish, paxta, don transporterlari, ventilyatorlar va boshqalar.
Bunday qurilmalarda past yuklanish bilan ishlayotgan elektr motorlarda
foydali ish koeffitsienti va aktiv quvvat koeffitsienti pasayadi. Odatda elektr
motorlarning qizish harorati chegarasi 70
°
S gacha bo‘ladi, ya’ni elektr motor
anchagina harorat zapasiga ega bo‘ladi, jumladan 4A, AI seriyali asinxron
motorlarda ham deyarli barcha elektr motorlarda (quvvati 50 kVt gacha bo‘lgan)
harorat zapasi ko‘proq bo‘ladi, ya’ni ular ko‘proq yuklanib ishlay oladilar va o‘z
xizmat muddatini saqlab qoladilar.
Qishloq va suv xo‘jaligida ko‘pchilik jarayonlar mavsumiyligi bilan ajralib
turadilar. Ularda elektr motorlardan foydalanish koeffitsienti sutka va yil davomida
past bo‘lib qoladi. Masalan sug‘orish nasoslari yiliga 150-180 sutka ishlab tursa,
meliorativ drenaj nasoslari 120-150 sutka davomida ishlatiladi. Tuzatish
ustaxonalaridagi metallga ishlov berish stanoklari qisqa muddatli, qayta ishga
tushadigan qisqa muddatli rejimlarda ishlatiladi. Paxta va don qabul qilish
punklarida ham ko‘plab transporterlar, pritsep ag‘dargichlar, saralagich va
tozalagichlar qisqa muddatli rejimlarda ishlaydi va ular yilning ma’lum bir
mavsumlarida ishlatiladi (kuz, qish), yoki bir, ikki, uch smenada ishlaydi.
Chorvachilik fermalarida ham motorlardan foydalanish koeffitsienti 0,15…. 0,25
ni tashkil qiladi. Faqat tuzatish ustaxonalaridagi yordamchi xo‘jalik obyektlaridagi
ventilyatorlar, fermalardagi ba’zi bir motorlar yil davomida ishlab turadilar. Butun
qishloq va suv xo‘jaligidagi elektr motorlar quvvatlaridan foydalanish koeffitsienti
0,25 ni tashkil qiladi. Ularda o‘rnatilgan elektr motorlar esa doimiy ishlab turish
rejimida foydalanishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularni qisqa muddatlarga ortiqcha
204
Yuklash ruhsat etiladi. Elektr motorning Yuklanishi rejimi uning qizish va namlik
almashinish jarayoni dinamikasini belgilaydi. Motor ishlab turganida 40-50
°
S
haroratda bo‘ladi va issiqlik va namlik gradienti motordan atrof muhitga yo‘nalgan
bo‘ladi. To‘xtab turganida esa motor havodan pastroq haroratli bo‘lib, namlik
gradienti motorga yo‘nalgan bo‘ladi, motor izolyasiyasiga namlik singa boradi.
Agar motor tez-tez ishga tushirib ishlatilsa, issiqliq - ortiqcha Yuklanishi ta’sirida
uning izolyasiyasi eskira boradi. Ba’zida ishga tushayotgan motor zajimlarida
kuchlanish mudati cho‘zilib ketadi. Uzoq muddatda ishga tushish toki motorning
qizib qolishi va tarmoqdagi boshqa iste’molchilar zajimida kuchlanishning
pasayishi ayniqsa ta’minlovchi transformator quvvati nisbatan past bo‘lganda
ko‘zga tashlanadi. Ba’zi bir texnologik mashinalar (don ezgich, yog‘och kesish
stanogi) salmoqli bo‘lib, katta statik qarshilik momentiga ega bo‘ladi va motorni
ishga tushish rejimini og‘irlashtiradi, ishga tushish muddatini uzaytiradi.
Qishloq va suv xo‘jaligining og‘ir sharoitlarini motorlar ekspluatatsiyasida
hisobga olish zarur. Qish mavsumlarida past haroratda ba’zi bir texnologik
agregatlarning ish mashinalari va detallari (go‘ng tozalash transporterining
qirg‘ichlari) muzlab yoki qotib qolishi mumkin. Ularni ishga tushirishda motorlar
qarshilikni enga olmay qisqa tutashuv rejimida qolishi mumkin. Agar texnologik
mashina avvalgi texnologik operatsiyani oxiriga etkazmagan bo‘lsa ham, masalan
don mashinasi bunkerlari va ish kameralari don bilan to‘la holatida to‘xtab qolgan
bo‘lsa, qisqa tutashuv rejimi kuzatilishi mumkin. Bunday manzara masalan
tarmoqda bexosdan kuchlanish yo‘qolib, texnologik qator to‘xtab qolganida
bo‘ladi. Yana texnologik mashinaning ishchi organiga begona jism tushib qolsa
(tosh, temir bo‘laklari), u agregatni to‘xtatib qo‘yadi va elektr motorlarning
himoya vositalari uni tarmoqdan ajratadi. Yuqorida sanab o‘tilgan holatlarda motor
izolyasiyasi katta issiqlik va dinamik ta’sirlarda qoladi (ishga tushish toki). Elektr
motorlar chulg‘amlari puxta bandaj qilinib, izolyasiyaga shimdirilgan bo‘lsa, unga
dinamik ta’sir xavf tug‘dirmaydi. Lekin issiqlik ta’sirida chulg‘amning qismlari
chiziqli o‘lchamlarini oshiradi. Tok o‘zgarganda motor chulg‘amlari kengayib-
torayib turishi natijasida uning izolyasiya qoplamasi bilan oraliqda ajralish
bo‘lishiga olib keladi. Yangi elektr motorda izolyasiya qoplamasi etarli elastiklikka
ega bo‘ladi va o‘tkazgich bilan yaxlitligini saqlaydi. Motor eskirgan sari, uning
izolyasiyasi asta-sekin Yumshoqlik va elastikligini yo‘qota boradi va izolyasiyada
yoriqlar paydo bo‘ladi. Bu yoriqlardan motor ichiga namlik, chang va ifloslanishlar
singib o‘tadi va izolyasiyani qatlamlanish jarayonini tezlashtiradi. yuklama
ta’sirida chulg‘am simlari uzatib torayganidan izolyasiya qoplamalari parchalanib
boradi. Izolyasiya qatlamidagi mikroyoriqlar kengaya boradi. Mikroyoriqlarga
atrof muhitdan agressiv havo komponentlari va namlik singib kiradi. Begona
komponentlar tok o‘tkazuvchi bo‘lib, namligi ortib borishi natijasida ularning
qarshiligi kamayib boradi. Bunday joylarda tok yo‘llari paydo bo‘ladi, tok
o‘tkazuvchi ko‘priklar paydo bo‘ladi, natijada qisqa tutashuv (chulg‘amlararo va
keyinchalik fazalaror) bo‘ladi. Bandajlar va chulg‘amlarni mahkam o‘rnatilishi
bo‘shashgani natijasida motor magnit maydoni va mexanik aylanishi oqibatida
titrab ishlaydi. Motorning titrashi uning emirilgan izolyasiyalari va boshqa
qismlariga mexanik ta’sir ko‘rsatib, uni tez emirilishiga olib keladi. Izolyasiyasi
205
to‘kilishi motorning tokli qismlarini izolyasiyasiz yalong‘och qolishiga va qisqa
tutashuv xavfiga olib keladi. Elektr motorlarning ishdan chiqish sabablari
o‘rganilganda, to‘xtashlarning 80% stator cho‘lg‘amlari nosozligi oqibatida yuzaga
kelishi aniqlangan. Stator chulg‘amida o‘ramlararo qisqa tutashuv bo‘lishi uchun
chulg‘amga namlik singib kirgan va izolyasiya qatlamida tok o‘tkazuvchi
ko‘prikchalar paydo qilgan bo‘lishi kerak. Qishloq va suv xo‘jaligi ishlab
chiqarishida umumiy ishlangan himoyalangan asinxron motorlar ishlatiladi. Ular
germetik bo‘lmay, ichiga namlik havodan o‘tib bevosita kontaktda bo‘lib turadi.
Motor ishlab turganida u o‘zidan namlikni haydaydi, o‘z-o‘zini quritadi. Ishlamay
turganida esa, namlik uning ichiga singib boradi. Shuning uchun motor
izolyasiyasining holatini aniqlash uchun faqat qarshiligini emas, balki uning
o‘zgarishi ham o‘lchab ko‘riladi. Oxirgi ko‘rsatkich izolyasiyalarning absorbsiya
koeffitsienti orqali aniqlanadi. Ya’ni izolyasiya qarshiligi 15 va 60 sekund
davomida o‘lchab olinadi va ularning nisbati olinadi, uning qiymati 1,3 dan katta
bo‘lishi zarur. Megommetr bilan izolyasiya qarshiligi o‘lchanganda uning
qarshiligi (
R
rux
. 0,5M Om) orta borishi zarur. Izolyasiya qarshiligining doimiy
bo‘lib qolishi izolyasiyaning yaroqsizligiga yaqinligini ko‘rsatadi. Demak, elektr
motorning ish rejimlari uning izolyasiyasi holatiga bevosita ta’sir qiladi. Bu ta’sir
motor yuqori namlik sharoitida ishlab tursa kuchayadi. Muhitda kimyoviy aktiv
moddalar bo‘lsa, izolyasiya emirilishi jarayoni yanada tezlashadi.
Motor izolyasiyasi bilan atrof muhit orasida doimo namlik almashinish
jarayoni ketadi. Namlikni o‘ziga singdirish yoki atrofga chiqarish imkoniyati
motor konstruksiyasiga va ish rejimlariga bog‘liq bo‘ladi, yana izolyasiya
strukturasi va tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Namlik izolyasiya massasida eritma
ko‘rinishda, kolloidlar, absorbsiya qatlami holatida bo‘lishi mumkin. Namlik bilan
izolyasiya massasining o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqishda jarayonni soddalashtirish
uchun izolyasiya tarkibidagi suv molekulalarini bog‘langan va bog‘magan-erkin
ko‘rinishda bo‘ladi deb tasavvur qilamiz. Yopiq tipda ishlangan motorlarda erkin,
ya’ni bog‘lanmagan suv, izolyasiya ustida yig‘ilgan suv tomchilari ko‘rinishida
bo‘ladi. Bog‘langan suv molekulalari gigroskopik izolyasiyali motorlarda bo‘ladi
(makro- va mikrokapillyarlardagi yirik bo‘shliqlarda, namlanish izlari). Oddiy
sanoat uchun ishlangan motorlar germetik bo‘lmaydi va oddiy ish rejimida nam
havo uning ichki qismiga o‘tib, izolyasiya qobig‘i bilan bevosita kontaktda bo‘ladi.
Motorning ish rajimiga qarab u namlanib borishi yoki qurishi mumkin. Motorning
namlanish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Materialdan namlikning atrof muhitga
parlanishi tashqi diffuziya natijasida ketadi. Diffuziya jarayonining intensivligi
izolyasiyadagi parning parsial bosimi bilan atrof muhitdagi par bosimi orasidagi
farqqa bog‘liq bo‘ladi. Jarayon tashqi diffuziya shaklida ketadi. Par bosimi
gradienti (izolyasiyadagi par va havodagi par bosimlarining farqi) diffuziya
yo‘nalishini aniqlaydi, motor izolyasiyasi quriydi yoki namlanadi.
Motor izolyasiyasining namligi darajasining o‘zgarishi ekspluatatsiya
davrida uning qarshiligining o‘zgarishiga qarab aniqlanadi. Atrof muhit sharoiti
og‘ir, ya’ni havo namligi 100 % ga yaqin bo‘lgan og‘ir rejimda ishlab turgan
motorning izolyasiyasidagi namlik almashinish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Agar
motor ishga tushirilmagan bo‘lsa, u faqat namlik gradienti ta’sirida namligi orta
206
boradi. Motor izolyasiyasi atrof muhitdan namlikni o‘ziga singdirib qarshiligi
kamaya boradi, izolyasiya namligi orta boradi. Avval izolyasiyaning tashqi
qatlamlari, so‘ngra ichki qatlamlariga namlik o‘tib boradi. Motor izolyasiyasining
namligi orta boradi. Izolyasiyalovchi materialning dielektrik ko‘rsatkichlari pasaya
boradi, elektr mustaxkamligi yo‘qola boradi. Motor ishlamay turganida uning
dielektrik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi 7.1-rasmda
ko‘rsatilgan.
Barqarorlashgan-muvozanatlashgan
holatda elektr
motor
izolyasiyasining qarshiligi kattaligi stabillashadi va doimiy bo‘lib qoladi. Motor
ishga tushirilsa, uning chulg‘ami qizib, izolyasiyasi o‘zidan namlikni qaydaydi.
Motor dastlab ishlab boshlaganda uning stator chulg‘amlariga yaqin izolyasiya
qatlamlari qiziydi keyin paz izolyasiyasi va boshqa qatlamlar ham qizib, namlik
izolyasiya ichidan Yuza qatlamlarga qarab chiqib keta boshlaydi (7.1-rasm). Bu
holat motorni namlanib qolishidan himoya vositasini ishlab chiqish uchun asos
bo‘ladi va motor izolyasiyasining minimal qiymatlarida tezlik o‘zgarishiga
asoslanib ishlaydi. Motor chulg‘amining qizishi davom etsa, namlik avval
chulg‘am yuzasidan parlanib boshlaydi, par yo‘nalishi bilan harorat oqimi
yo‘nalishi mos tushadi. Issiqlik va namlik o‘tkazish gradientlarining qo‘shili-shi
issiqlik va namlik o‘tkazuvchanligini keltirib chiqaradi. Havoning va izolyasiya
qatlamlari orasidagi namlikni (suvning) haroratini ortishi ularning bosimini
ortishiga va qo‘shimcha bosim gradienti hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu vaqtda
namlik parlari motor izolyasiyasidan atrof muhitga chiqib keta boradi.
Izolyasiya qarshiligi kamayib boradi. Motor uzoq muddat ishlab tursa, uning
qurish jarayoni ma’lum bir barqarorlashgan holatda to‘xtaydi. Motor izolyasiyasi
shu harorat uchun turg‘un qarashilikda to‘xtaydi. Motor to‘xtatilgach uning
harorati pasaya boradi va atrof muhit haroratidan pastroq qiymatlariga keladi.
Bundan keyin teskari jarayon boshlanadi, ya’ni motorga namlik singib boshlaydi,
izolyasiya namligi ortib qarshiligi kamayadi.
Demak normal ishlab turgan motorda namlanishva
qurish jarayonlari ketadi. Namlikning motorga singish va
parlanish tezligi quyidagi faktorlarga bog‘liq bo‘ladi:
izolyasiyalovchi
materialning
gigroskopikligiga,
izolyasiyaning namlanish darajasiga, motorning Yuklanish
rejimiga, atrof muhit harorati va namligiga. Suvli emulsiyali
lak shimdirilgan
7.1-rasm. Ishlamay turgan chulg‘amlarni ta’mir paytida 1,5-2,0 soat elektr
motorni izolyasiya davomida o‘z toki bilan quritish mumkin, qarshiligining
o‘zgarishi va Ekspluatatsiya paytida quritish vaqti uning namligining vaqt kamroq
bo‘ladi. Ba’zi bir shartlar bilan buyicha o‘zgarish grafigi: quritish vaqtini
mashina haroratiga 1- namlik miqdorining proporsional deb qabul qilish mumkin.
o‘zgarishi, 2- izolyasiya Minimal quritish vaqti motorni turg‘un qarshigining
o‘zgarishi. haroratgacha qizish vaqtiga yaqin bo‘ladi.
Lekin namlik ketishining inersiyaligini hisobga olib quritish vaqti motorni to‘la
qizish vaqtidan ko‘proq qilib olinadi. Izolyasiya namligi qancha yuqori bo‘lsa,
uning parlanib chiqib ketish vaqti shunchalik ko‘proq bo‘ladi. Motor ishga
tushirilgach, ortib barqarorlashadi. Uning izolyasiyasining qarshiligi 2-8
207
barobargacha ortadi. Ishlab chiqarish sharoitida ishlamay turgan motorlar
izolyasiyasining qarshiligi kamayib boradi. Izolyasiyaning namlanish darajasi
uning ishlamay turganidagi barqaror rejim haroratiga teskari proporsional bo‘ladi.
Qisqa muddatli rejimda ishlab turgan motorlar izolyasiyasi ancha og‘ir
sharoitda bo‘ladi. Motor doim ishlab turganida u ishchi haroratda bo‘ladi va
izolyasiyadan namlik haydab turiladi, motorning quruq izolyasiyasi issiqlik
ta’sirida eskirib boradi. Agar motor izolyasiyasining harorati ruhsat etilgan
qiymatidan past bo‘lsa, motor uzoq vaqt ishonchli ishlab turadi. 7.3rasmda bir
sutkada 3 marta bir soatdan ishlatilayotgan transporter motorining izolyasiyasining
o‘zgarish grafigi berilgan. Nam muhit bo‘lganligidan izolyasiya tez namlikni
o‘ziga oladi va qarshiligi ham harorati bilan birgalikda o‘zgarib boradi.
Motor izolyasiyasining har qanday namlanishi kerakmas, bunda izolyasiya
qarshiligi pasayib, xavfli chegarasidan pastga tushishi mumkin bo‘ladi. Bu jarayon
ayniqsa, havoda kimyoviy faol muhit bo‘lsa, tez ketadi va motor izolyasiyasi
tezroq eskiradi-tezroq yaroqsiz holga kelib, ishdan chiqadi.
| 