Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1.
Imkoniyati cheklangan bolalarni inkluziv ta’lim
muassasalarida o‘qitishda maktab va maktab raxba-
riyatini vazifasi va roli haqida ma’lumot bering.
2.
Inklyuziv ta’limda samaradorligini oshirishda resurs
o‘qituvchining o‘rni aytib bering.
3.
Resurs pedagogning maqsadi va vazifalarini yoritib
bering.
4.
Resurs pedagogning ish rejasini tushuntirib bering.
95
2.3. INKLYUZIV TA’LIM BO‘YICHA CHET EL TAJRIBASI
Inklyuziv ta’lim boʻyicha xorijiy tajribalar tahlil qilinganda,
masalan, Rossiya Federatsiyasida oʻqituvchini imkoniyati cheklan-
gan bolalar ta’limiga tayyorlashning asosiy yoʻnalishlari “Umum-
ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlari kasbiy darajasini oshirishning
kompleks dasturi”da (2014 y.) aks ettirilgan boʻlib, bugungi kunga
qadar ushbu kasbiy standart pedagogik ata’lim sohasi boʻyicha
kadrlar tayyorlash tizimi malaka talablarini ishlab chiqishda asos
sifatida qoʻllanilib kelinmoqda.
Ushbu davlatning bir qator oliy ta’lim muassasalarida oliy
kasbiy ta’lim standartlariga muvofiq pedagoglar va inklyuziv ta’lim
sohasidagi mutaxassislarni “Psixologik-pedagogik ta’lim” yoʻnali-
shida tayyorlab kelinmoqda. Bugungi kunda imkoniyati cheklangan
bolalarni normal rivojlanayotgan tengqurlari bilan teng ta’lim jarayo-
niga jalb qilishga zaruratni hozirgi kunda ta’minlash zarur. Sruning
uchun inklyuziv ta’lim rivojlanishining hozirgi bosqichida uni
amalga oshirish uchun pedagoglarni tayyorlashda hududiy xalq
ta’limi boshqarmalari metodik xizmati, OTMlari darajasida ta’lim
klasteri tizimiga alohida rol ajratiladi. Xalqaro mutaxassislar orasida
“inklyuziv ta’lim” atamasi 1994 yilda Nogironlar huquqlari toʻgʻri-
sidagi Konvensiya va Alohida ehtiyojli shaxslar ta’limi sohasidagi
tamoyillar, siyosat va amaliy faoliyat toʻgʻrisidagi Salamanka dekla-
ratsiyasida rasmiy qabul qilingan edi. Oʻzbekiston Respublikasida
ta’lim sohasidagi amaliyotga inklyuziv ta’lim gʻoyalarini joriy qilish
bir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar, jumladan, ... va boshqalar bilan
mustahkamlab qoʻyilgan.
“Inklyuziya”, “inklyuziv ta’lim” atamalari keng qoʻllanishiga
qaramasdan, ushbu tushunchalarning mohiyatini aniqlash masalasi
hozirgacha bahsli boʻlib qolmoqda, bu bizning fikrimizcha, tadqi-
96
qotchilarning ushbu fenomenga har turli metodologik yondashuvlari
bilan bogʻliq. Ta’lim sohasida inklyuziv yondashuvning evolyusiyasi
jamiyatning nogironlik toʻgʻrisidagi tushunchasi oʻzgarishiga asos-
langan edi: XX asrning 1960-yillari oʻrtasigacha mavjud boʻlgan
salomatlik imkoniyati cheklangan odamlarni ajratib qoʻyishni nazar-
da tutuvchi tibbiy model oʻrniga XX asrning 1980-yillari oʻrtasigacha
davom etgan normallashtirish modeli keldi. Bu model salomatlik
imkoniyati cheklangan odamlarni jamiyatga integratsiyalashni nazar-
da tutar edi. Hozirgi vaqtda salomatlik imkoniyati cheklangan bola
ta’limidagi toʻsiqlar va muammolar jamiyat ta’lim tizimining atrof-
dagi odamlar bilan oʻzaro munosabatlari nomukammalligini keltirib
chiqarishi mumkin boʻlgan ijtimoiy modelga oʻtish tendensiyasi
kuzatilmoqda.
N.V.Borisova, S.A.Prushinskiy ta’kidlaydilarki, inklyuziv
ta’lim tayanadigan ijtimoiy modelga koʻra, “nogironlikning sababi
faqat kasallikning oʻzida emas, balki jamiyatdagi mavjud jismoniy
(ijtimoiy tuzilmalar va tartiblarga doir) va tashkiliy (munosabatlarga
doir) toʻsiqlar, stereotiplar va notoʻgʻri qarashlardir.”
S.V.Alexinaning fikricha, “inklyuziya – ijtimoiy munosabat-
larni insonparvarlashtirish va imkoniyati cheklangan shaxslarning
birgalikda sifatli ta’lim olishga huquqlarini tan olish maqsadlarini
tushunishning bir xil ma’noda boʻlishini nazarda tutuvchi ijtimoiy
konsepsiya” hisoblanadi. Inklyuziv ta’limni eng umumiy tarzda
ta’lim siyosati va amaliyotining umumiy ta’lim asoslariga eng koʻp
darajada tegishli boʻlgan yangi istiqbolli strategik yoʻnalishi sifatida
belgilanadi. Inklyuziv ta’lim tizimini rivojlantirishning xalqaro
tajribasi uzoq muddatli izchil, uzluksiz, bosqichma-bosqich va komp-
leks yondashuv xususiyatiga ega strategiya sifatida 1960 yillardan
hozirgi kunlargacha amalga oshirilmoqda.
97
Xorijda inklyuziv ta’limni joriy qilish tajribasining tahlili
koʻrsatdiki, uning rivojlanishi turli mamlakatlarda nogiron bolalar-
ning ta’lim olish huquqlarini amalga oshirishga, me’yoriy-huquqiy
hujjatlarni ishlab chiqish va manfaatdor doiralarda inklyuziyani
tashkil qilish muammolarini muhokama qilishga yoʻnaltirilgan fuqa-
rolik munosabatining shakllanishidan boshlangan.
N.N.Malofeyevning fikricha, faqat shu bosqichlardan keyingina
inklyuziv ta’lim gʻoyalarini amaliyotga tatbiq qilishga oʻtish amalga
oshirildi. Inklyuziv ta’limni joriy qilish jarayonida toʻsiqlarsiz mu-
hitni tashkil qilish qiyinchiliklarigina: panduslar borligi, maktabning
bir qavatli dizayni, umumiy foydalanish joyla
rini qayta jihozlash,
shtatlar jadvaliga mutaxassis defektologlarni kiritishgina emas, balki
“keng tarqalgan stereotiplar va notoʻgʻri tushunishlar, shu jumladan,
oʻqituvchilar, oʻquvchilar va ota-onalarning integratsiyaga tayyorligi
yoki rad etishidan iborat” ijtimoiy xususiyatli qiyinchiliklar ham
mavjud. Shu munosabat bilan inklyuziv ta’lim gʻoyalarini amaliyotga
joriy qilish, birinchi navbatda, maktab jamoasi tomonidan inklyuziya
qadriyatlarini tan olish, har bir bolani uning “boshlanishdagi” imko-
niyatlaridan qat’iy nazar, rivojlanishga ehtiyojini amalga oshirish,
individuallikni qoʻllab-quvvatlash zarurligini tushunish bilan bogʻliq
ta’lim muaassasasining inklyuziv madaniyatini yaratishni nazarda
tutadi.
T.But va M.Eynskouning fikrlaricha, “oʻtkaziladigan islohotlar
va oʻzgartirishlarning asosi hisoblanadi ..., hamkorlikda ishlash
gʻoyalariga qoʻshilishadigan, oʻzining barcha ishtirokchilari rivojla-
nishini ragʻbatlantiradigan ..., xavfsiz va murosali jamoani yaratishga
yordam beradi, ta’lim va oʻqitish siyosati va amaliyotini oʻzgar-
tiradi.” Inklyuziv madaniyat kasbiy pedagogik faoliyat jihatidan
kasbiy pedagogik madaniyatning tarkibiy qismi hisoblanadi va
olimlar tomonidan “inklyuziv ta’lim qadriyatlari va texnologiyalarini
98
yaratish va oʻzlashtirishga yordam beruvchi, bilimlar, koʻnikmalar,
ijtimoiy-shaxsiy va kasbiy kompetensiyalar tizimini integratsiyalov-
chi, pedagogga inklyuziv ta’lim sharoitida samarali ishlash imkonini
beruvchi integratsiyalashgan shaxsiy sifat” deb belgilanadi. Tadqi-
qotchilar ta’kidlaydilarki, “inklyuziv madaniyatning rivojlanishi
uchun imkoniyati cheklangan bolalarning oʻzlari va ularning ota-
onalari ta’lim sharoitlari va natijalari uchun mas’uliyatni oʻzlariga
olishda faol boʻlishlari prinsipial jihatdan muhim”. Oʻzbekistonda
bolalar baxtiyor, jipslashgan jamoa boʻlib kamol topishi uchun
hamma sharoitlar yaratilgan.
Juda ko‘plab davlatlarda maxsus yordamga muhtoj bolalarni
yuqori natijali kamol toptirishda kompensator imkoniyatlarni rivoj-
lantirish hamda ijtimoiy moslashtirishni to‘laligicha yo‘lga qo‘yish
maqsadida umumta’lim maktablarida ta’lim berish ilmiy va amaliy
davlat siyosati rejasiga kiritildi. “Ta’lim tizimi shunday bo‘lishi
keraki deb yozadi L.S.Vigotskiyning fikricha nuqsonli bolaning
tarbiyalashning vazifasi boladagi nuqsonlarni kompensatsiya qilish
va uning hayotga integratsiyasini ta’minlash deb xisoblaydi va
buning uchun shunday ta’lim tizimini yaratish kerakki maxsus
yordamga muxtoj bola o‘qish jarayonida xar tomonlama rivojlansin.
Ya’ni, L.S.Vigotskiy umumiy va maxsus ta’limni uyg‘unlashtira-
digan ta’lim tizimini tashkil etish – maxsus yordamga muhtoj bola-
larni umumta’lim tizimida o‘qitishni e’tirof etgan.
Bir qator chet mamalakatlarning tajribasini o‘rganish jarayonida
bizga shu narsa ma’lum bo‘ldiki, taxminan 1970-yillardan boshlab
nogironlarning ta’lim imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida nor-
mativ aktlar paketi ishlab chiqildi va joriy qilinmoqda. Shunday
qonunlarni va boshqa shunga o‘xshash hujjatlarni hayotga tadbiq
etish, sog‘lom bolalar bilan nogiron bolalarni huquqjihatidan barobar
ko‘rishning kompleks chora-tadbirlarida ifodalanmoqda. Bu imtiyoz-
99
lar tartibi sog‘lom bolalar bilan nogiron bolalarning jamiyatda bir xil
imkoniyatlarga ega bo‘lishlariga yordam beradi.
AQSh va Yevropa ta’limi siyosati tarixi davomida o‘zlarining
bir qancha rivojlanish yo‘nalishlarini ishlab chiqdilar:
maktab desegregatsiyasi;
ta’limga kirish imkoniyatlarini kengaytirish;
meynsriling;
integratsiya;
inklyuziya.
| 