Mos siyosatni ishlab chiqishga ko‘maklashish

138
ta’minlovchi chora-tadbirlar samaradorligini yanada oshirish, ular-
ning ta’lim-tarbiya (shu jumladan, inklyuziv ta’lim-tarbiya) olishiga 
xizmat qiladigan moslashuv muhitini yaratish bo‘yicha alohida 
vazifalar qayd etib o‘tilgan. 
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 
29 apreldagi PF-5712-son Farmoni bilan tasdiqlangan O‘zbekiston 
Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish 
konsepsiyasida
 
alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ko‘rsa-
tiladigan ta’lim xizmatlari sifatini yaxshilash bo‘yicha: 
alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar ta’lim oladigan ta’lim 
muassasalari binolariga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqish va 
tasdiqlash; 
alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar o‘qitiladigan ta’lim 
muassasalarini zarur adabiyotlar, metodik qo‘llanmalar, turli kasb-
larga o‘qitish uchun uskuna va jihozlar bilan ta’minlashga qaratilgan 
chora-tadbirlarni amalga oshirish; 
alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarni o‘qitish uchun 
inklyuziv ta’lim tizimini tashkil etish, umum ta’lim muassasalarini 
maxsus moslamalar (ko‘tarish qurilmasi, pandus, tutqich va bosh-
qalar), shuningdek tegishli kadrlar (maxsus pedagog, bolalarni ruhiy-
pedagogik kuzatish bo‘yicha mutaxassislar) bilan ta’minlash; 
jamoatchilik o‘rtasida alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bola-
larning bilim olish huquqi, inklyuziv o‘qitishning mazmun-mohiyati 
haqida tushuntirish ishlarini olib borish; 
o‘quvchilarning jismoniy va aqliy talab-ehtiyojidan va ta’lim 
muassasalarining geografik joylashuvidan kelib chiqqan holda alo-
hida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar o‘qitiladigan ta’lim muassa-
salarini optimallashtirish; 

139
alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning moslashishi va 
integratsiyasi uchun maktab-internatlarni bosqichma-bosqich maxsus 
jihozlar bilan ta’minlash; 
alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan har bir bolaning inklyuziv 
ta’lim olish huquqini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni 
amalga oshirish kabi vazifalar belgilangan. 
“Zamonaviy maktab”larni qurishda ushbu maktablarda alohida 
ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarni o‘qitish uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratish, ular uchun maxsus infratuzilma bo‘lishi va 
jihozlanishini ta’minlash maqsadida inklyuziv ta’limni tashkil etish 
bo‘yicha “Zamonaviy maktab”ga qo‘yiladigan me’yoriy talablar 
loyihasi ishlab chiqildi. 
Bundan tashqari, alohida ta’lim olish ehtiyoji boʻlgan bolalar va 
ularning ota-onalariga korreksion pedagogik yordam olishida va 
kasbga yoʻnaltirishda ta’lim muassasalari har tomonlama yordam 
koʻrsatishi Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 12-oktyabrdagi 638-son 
qarori bilan tasdiqlangan “Umumiy oʻrta ta’lim tashkilotlarida 
inklyuziv ta’limni tashkil etish tartibi toʻgʻrisida”gi Nizomda belgilab 
berilgan. Imkoniyati cheklangan bolalar bilan olib boriladigan kor-
reksion tarbiyaviy ishlarning huquqiy asoslarini yanada takomil-
lashtirib borish zamon talabidir. 
Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni boʻlgan yordamga 
muhtoj bolalar davlatimizning teng huquqli a’zolari. Ularni uzluksiz 
ta’lim tizimidagi barcha muassasalarda hamma qatori ta’lim olishi va 
tarbiyalanishini ta’minlash bizning asosiy vazifalarimizdan biridir. 
Insonlarning nogironlarga nisbatan munosabatini oʻzgartirish, 
atrofdagilarni ularning jamiyatda toʻliq va teng huquqli ishtiroki 
haqida xabardor qilish nogironlarning dolzarb muammolarini hal 
etishda oʻta muhim ahamiyatga ega. “Nogiron” tushunchasini muo-
maladan chiqarish va uning, eng avvalo, inson ekanligini hisobga 

140
olgan holda umume’tirof etilgan “nogironligi boʻlgan shaxs” atama-
sini kiritish va BMTning Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konven-
siyasini ratifikatsiya qilishga tayyorgarlik koʻrish boʻyicha amaliy 
chora-tadbirlar tashkil etilishi ham quvonarlidir. Oʻzbekiston Res-
publikasining «Bola huquqlari kafolatlari» haqidagi Qonuni har bir 
bola oʻz oilasida tarbiyalanish huquqini kafolatlaydi, bola huquqlarini 
himoya qilish boʻyicha davlat siyosatini belgilaydi, davlat organlarini 
bola huquqlarini ta’minlash boʻyicha kafolatlarini belgilaydi.
BMTtomonidan 1948 yilda qabul qilingan “Inson huquqlari 
umum jahon Deklaratsiyasi”da “Ta’lim olish har bir insonning asosiy 
va ajralmas huquqi” ekanligi alohida e’tirof etilgan. “Inson huquqlari 
umum jahon Deklaratsiyasi” barcha insonlarning huquq va erkin-
liklarini kafolatlar ekan, bu Deklaratsiyaning barcha bandlari maxsus 
ehtiyojli insonlarga ham tegishliligi aniqlandi. Nogiron shaxslarning 
huquqlarini yanada mustahkamlash va kafolatlash maqsadida BMT 
1975 yilda “Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiyani 
qabul qildi. Mazkur Deklaratsiyada ta’kidlanishicha: 
Xuddi shunday bolalarni huquqlarini muhofaza qilish maqsa-
dida BMT 1989 yilda “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya”ni 
qabul qildi. “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” bolalarning 
huquqlarini hamma joyda himoyalash maqsadida ishlab chiqilgan 
inson huquqlari borasidagi halqaro shartnoma hisoblanadi. U qariyb 
“Nogironlar shaxsiyatini hurmat qilish huquqi ularda tug‘ilishi 
bilan mavjud bo‘ladi. Nogironlikning kelib chiqishi, tabiati va 
jiddiylik darajasidan qat’iy nazar, fuqaro o‘z yoshidagi teng-
doshlari bilan bir xil huquqlarga egadirlarkim, shu bilan birga 
ular mumkin qadar to‘laqonli yaxshi hayot kechirish huquqiga 
ham ega” (“Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Dekla-
ratsiya, 3-modda). 

141
butun jahon mamlakatlari tomonidan ratifikatsiya qilingan. Konven-
siyani ratifikatsiya qilgan 191 mamlakat ko‘ngilli tarzda zimmalariga 
“Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” qoidalarini ma’muriy 
qonunchilik, sud va boshqa chora-tadbirlar yordamida hayotga tatbiq 
etish majburiyatini oldilar. “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konven-
siya” kompleks va ko‘p qirrali xarakterda bo‘lib, bu barcha bolalar 
uchun inson huquqlarining fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va 
madaniy singari jabhalarni qamrab olgan yagona Konvensiyadir. 
Nuqsonli bolalarning o‘quv imkoniyatlari asosiy o‘rinda turadi. 
Barcha nuqsonli bolalarning nuqsonlarini erta aniqlab ta’limga jalb 
qilish imkoniyatini topmoq kerak. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan 
barcha huquqiy me’yoriy hujjatlar, xalqaro forum Konferensiyalar 
asosida maxsus ehtiyojli bolalar ham jamiyatning to‘laqonli va 
tenghuquqli a’zosi ekanligi e’tirof etilib, ular ta’limida alohida yan-
gicha yondashuv maydonga keldi. Ushbu ta’lim shakllari inklyuziv 
va integratsion ta’lim deb ataldi. 
“Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiyaning 
mazmunidan shu narsani tushunish mumkinki, nogiron fuqarolar 
uchun jamiyat hayotida to‘liq ishtirok etish kafolatlanadi. Ammo 
mazkur dekloratsiyada nogiron bolalar, ularning ta’lim olish 
imkoniyatlari va barcha davlatlar tomonidan imkoniyati cheklangan 
bolalarning huquqlari batafsil yoritilganligi aniqlandi. Bu xususda 
Suleymenova R.A. fikricha “Agarda nogiron bolalarning uzjamoalari 
va butun jamiyati ijtimoiy hayotiga jalb etish imkoniyatlari 
radetilsaularning imkoniyatlari keskin kamayadi” degan fikrni 
bildirdi. “Ta’limning uzluksizligi, yangi global iqtisodiyotning 
kalitidir. Ta’lim rivojlanish, ijtimoiy taraqqiyot va inson ozodligi 
uchun tub ahamiyatga ega” deb ta’kidlaydi. 
Imkoniyati cheklangan har bir bolaning oʻz oilasida yashab 
tarbiyalanish huquqini ta’minlash maqsadida ta’limning ustuvor 

142
shakli sifatida umumiy, ya’ni inklyuziv ta’lim belgilangan. Bu ta’lim 
imkoniyati cheklangan bolalarga oilada yashash, ota-ona mehridan 
bahramand boʻlib oʻz mahallasida tengqurlari orasida umumiy ta’lim 
olish imkonini beradi. 
«Bolalar huquqlari toʻgʻrisidagi Konvensiya» maxsus ehtiyojli 
bolalarning ham barcha huquqlarini kafolatlar ekan, «barcha hu-
quqlar – barcha bolalarga» tamoyili e’tirof etiladi.
Bu borada «Bolalar huquqlari toʻgʻrisidagi Konvensiya»da 
maxsus ehtiyojli bolalarning ta’lim tarbiyasi xususida: «Nogiron 
bolaning maxsus ehtiyojlarini aniqlab, uning ijtimoiy hayotga 
qoʻshilishi va shaxs sifatida rivojlana olishiga yetaklovchi vosita 
hisoblangan ta’limga, ta’lim olishga har tomonlama yordam berilishi 
lozim», deb ta’kidlangan. Bu qonunga binoan, maxsus ehtiyojli 
bolalar ham jamiyat hayotida toʻliq ishtirok etishi, milliy e’tiqod va 
madaniyatga ham ohang boʻlib oʻsishi, uning boyliklaridan, goʻzal-
ligidan bahra olib jamiyatning rivojiga hissa qoʻshishlari katta 
ahamiyatga egadir. 
Alohida ehtyojli bolalar barcha bolalar kabi, teng huquqli boʻlib 
ular bilan bir jamoada yashash va birgalikda ta’lim olish huquqiga 
egadirlar. Alohida ta’lim olish esa bu huquqni cheklaydi va oʻz-oʻzini 
namoyon qilish imkoniyatlaridan mahrum qiladi. Alohida ehtiyojli 
bolalar ularning cheklangan imkoniyatlari tufayli alohida oʻqitilishi 
ularning ijtimoiylashuvini chegaralab, mustaqil hayotga tayyor 
boʻlishini qiyinlashtirishiga olib keladi. Birlashtirilgan, inklyuziv 
ta’lim – inson huquqlarining dolzarb muammosi boʻlib kelgan. Hali 
juda koʻp bolalar ota-onalarining bola uchun qulay sharoiti mavjud, 
deb hisoblagan maxsus internatlarda oʻqitishi tarafdori boʻlib 
kelmoqda. Lekin voyaga yetgan katta yoshli nogironlar, oʻzlarini 
inklyuziv ta’lim shartlarini boshidan kechirgan deb ta’riflab, alohida 
ta’limning bekor qilinishini talab qilmoqdalar. Chunki “qulay, 

143
imtiyozli sharoitda, hamma narsa tayyor boʻlgan sharoitdan chiq-
gach, tashqariga moslashish, oʻz oʻrnini topish mashaqqati uzoq yillar 
davom etadi. Har bir bolaning ta’lim olishdagi teng huquqliligini 
ta’minlash har qanday diskriminatsiya va kamsitishlarning oldini 
olishga xizmat qiladigan inklyuziv ta’lim tushunchasi ham qonuniy 
kuchga kiritilishi uzoq kutilgan yangiliklardan biri hisoblanadi. 
Shular nazarda tutilgan holda hozirgi kunda birlashtirilgan – 
inklyuziv davlat siyosati darajasida koʻrilmoqda. Birlashtirilgan 
ta’limga oʻtish jarayoni uchun quyidagilar amalga oshirilishi talab 
etiladi: 
➢
Ta’limda alohida ehtiyojlari boʻlgan bolalarga munosabat-
larning oʻzgarishi;
➢
Oilaning bunga tayyor boʻlishi;
➢
Maxsus maktab ta’limida bolalarning oʻqitilish vaqti qisqar-
tirilib bolalar boshlangʻich bosqichda reabilitatsiya boʻlishini ta’min-
lovchi shart-sharoitlar yaratilishi;
➢
Maxsus maktab ta’limi sohasi malakali mutaxassislar bilan 
ta’minlanishi, korreksiya va reabilitatsiya jarayonini sifatli va tezkor 
amalga oshirilishi uchun zarur jixozlar bilan ta’minlanishi; 
➢
Maxsus maktab ta’limi va oila hamkorligiga erishish, oilaning 
reabilitatsiya jarayonida faol boʻlishiga erishish (qoʻshimcha uydas 
hugʻullanish, repititor, maxsus psixolog maslahati orqali). 
Umumta’lim maktablarni birgalikdagi – inklyuziv ta’limga 
tayyorlash: 
➢
Maxsus infrastruktura yaratish; 
➢
Maxsus mutaxassislar bilan ta’minlash; 
➢
Ehtiyojlarga mos texnik va oʻquv moslamalari bilan 
ta’minlash (maxsus lampalar, eshitish apparatlari, Brayl moslama 
komplekti, aravachalar uchun maxsus partalar va h.k.). 

144
O‘zbekistonda oilaviy sharoitidan qat’iy nazar, barcha bolalar 
davlat umumta’lim maktablariga qatnaydi. Bu davlat tomonidan 
kafolatlangan. Faqat xohlovchilar o‘z yonidan pul to‘lab xususiy 
maktablarda o‘qishi mumkin. Lekin imkoniyati cheklangan bolalar-
ning boshqa sog‘lom bolalar bilan teng sharoitda o‘qiyotgani haqida 
maqtanib bo‘lmaydi. Bu borada muammolar ko‘p. 2020 yil 13 
oktyabrda qabul qilingan «Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bola-
larga ta’lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi Prezident qarorida bu boradagi asosiy 
muammolar ko‘rsatilgan: 
➢
alohida ta’lim ehtiyoji bo‘lgan bolalar o‘qitiladigan ayrim 
ta’lim muassasalarida ular uchun 

Download 3,4 Mb.