Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1.
Inkluziv ta’lim rivojlantirish qanday me’yoriy-huqu-
qiy hujjatlarda ko‘rsatib berilgan?
2.
BMTning “Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi
Deklaratsiyasining 3-moddasida nogiron shaxslar
haqida nimalar deyilgan?
3.
2020 yil 13 oktyabrda qabul qilingan «Alohida ta’lim
ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi Prezident qarorida qanday muammolar
ko‘rsatilgan?
146
2.5. IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALARNI
INKLYUZIV TA’LIMGA JALB ETISHDA TPPKNING RO‘LI
Imkoniyati cheklangan bolalar toifalarini inklyuziv ta’limga jalb
etish Tibbiy-psixologik-pedagogik komissiya ishining mazmuni va
uni tashkil etish bilan uzviy bog‘liqdir. Tibbiy-psixologik-pedagogik
komissiya ishining mazmuni ta’lim muassaslarining tarmog‘i ken-
gayib borayotganligi, hamda ta’lim muassasasini ota-onaga tanlash
huquqi berilganligi sababli ba’zi-bir bolalami o‘qitish bo‘yicha
muamolalar yuzaga kelmoqda. Ba’zi holatlarda bolalami o‘qitishda
va hulqining o‘ziga xos xususiyatlarini boshqarishdagi paydo bo‘lgan
qiyinchiliklar pedagogning talablari bolaning psixik va jismoniy
tayyorgarligiga mos emasligi, aqliy rivojlanish darajasiga e’tibor
qaratilmaganligi, bolaning somatik-psixik holatlari sabab bo‘lsa,
boshqa holatlarda – maktab ta’limiga tayyormasligi (ba’zi psixik
funksiyalaming, muloqat ko‘nikmalarining shakllanmaganligi, his-
siy-irodaviy tomonlaming rivojlanmganligi) va h.q. Bulaming bar-
chasi bolalarga yordamning yangi turlarini izlash uchun asos bo‘ldi.
XX asming 90-yillarida pedagog va psixologlaming tashabbusi bilan
ta’limni boshqarish shahar va viloyat organlari tomonidan umuta’lim
maktablarida psixologo-tibbiy-pedagogik konsiliumlar tashkil etila
boshlandi. Ulaming funksiyalariga bolalar uchun rivojlanishlarining
bolani yoshi va individual psixo-jismoniy o‘ziga xos xususiyatlari
jihatidan ta’lim olishlari uchun optimal sharoitlar yaratish kiradi.
TPPKning maqsad va vazifalari TPPKning asosiy maqsadi – rivoj-
lanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga diagnostik-korreksion psixolo-
go-tibbiy-pedagogik yordam berish, ularga o‘qish va tarbiya olishlari
uchun shart-sharoitlar yaratishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun
kuyidagi vazifalami bajarish kerakdir: - psixik-jismoniy rivojlani-
shida u yoki bu nuqsonlari bo‘lgan bolalami aniqlash va har
147
tomonlama kompleks tekshirish; - nuqsonlaming xarakteri va sabab-
larini o‘matish (deviantli xulq, katta va tengdoshlari bilan bo‘lgan
nizoli vaziyatlar, o‘zlashtirishda orqada qolish va h.q.);
Bolaning potensial imkoniyatlarini aniqlab ushbu ta’lim muas-
sasa sharoitida unga maqsadli maxsus (korreksion) yordam ko‘rsa-
tish; - “xatar guruxiga kiruvchi bolalaming individual rivojlanishini
kompleks maqsadli dasturiarini yaratish; - rivojlanish dinamikasini
kuzatish (kuzatuv, o‘quv yilining boshidagi yoki oxiridagi diagnostik
“kesimlar”, tegishli tuzatishlar kiritish); - ota-ona bilan maslahat
ishlarini olib borish. Ko‘rsatilgan vazifalar maktab (maktabgacha
ta’lim muassasalari) pedagoglari jamoasi va TPPKning mutaxassis-
larining kuchi bilan o‘zaro kelishilgan aloqada bajariladi. An’anada,
rivojlanishida turli nuqsoni bo‘lgan bolalarga moljallangan maxsus
muassasalami bolalar bilan toldirish, muassasalarga bolalami yubo-
rish bilan shug‘ulanib kelgan psixologo-tibbiy-pedagogik komissiya-
lar (TPPK) faoliyat ko‘rsatadi. Ular ta’lim, sogfliq, aholini ijtimoiy
himoyalash organlari bilan birgalikda tuzilgan. Bunda bolalaming har
bir tipdagi muassasasi uchun (aqli zaif, ko‘r va zaif ko‘ruvchi, kar va
zaif eshituvchi va h.q.lar) o‘zining TPPKlari faoliyat ko‘rsatgan.
Ushbu komissiya faoliyatida malakali mutaxassislar qatnashib
kelayotgan bo‘lsada, uning ishini tashkillashtirish va sharoitlari
(tekshirish vaqti chegaralanganligi, bir martalik tekshirish davomida
rivojlanish dinamikasini kuzatish mumkin boimaganligi, kolpincha
ulaming tarkibida psixologlar qatnashmaganligi va h.q.) tibbiy va
psixologo-pedagogik tashxisning sifatini talab darajasida olib borish
imkonini bermaydi. Xato tashxis qo‘yilgan vaziyatlar kam bolmagan.
TPPK psixik va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan, o‘qishda
muloqatda, xulqida muammosi bo‘lgan bolalarga maxsus yordam
ko‘rsatish tizimidagi davlat maslahat-tashxis, korreksion markazi
bo‘lib hisoblanadi. TPPK bolalarga ta’lim berishning ko‘rinish va
148
shakllarini aniqlash uchun ekspert xizmati funksiyasini bajarmoqda.
O‘z faoliyatida TPPK bola xuquqlari to‘g‘risidagi Xalqaro Konven-
siya, hamda O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi, ta’lim,
sogliq, bolalar xuquqini himoyalash to‘g‘risidagi qonunlariga amal
qiladi. Ma’muriy bo‘linishni hisobgaolib viloyat, shahar, tuman
TPPKlar tuziladi. TPPKning shtat tarkibiga kuyidagi mutaxassilar
kiradi: - vrachlar (pediatr, nevropotolog, psixiatr, otolaringolog,
oftalmolog, lozim bolganida ba’zan ortoped); - pedagog-defektolog-
lar (oligofrenopedagog, surdopedagog, tiflopedagog, ortoped); - lo-
goped; - psixolog; Xududning sharoitlariga (moddiy baza, mutaxas-
silar bilan ta’minlanganligi va h.q.) qarab TPPKning tarkibida aniq
bir ishni bajarish uchun mustaqil boiim lar tuzilishi mumkin. Bu
yerga maslaxat-tashxis, korreksion va ilmiy-metodik boiim lar kiradi.
TPPKning muhim vazifasi hamda uning faoliyatning asosiy mazmuni
deb bola va o‘smirlami tug 4 lishi dan 18 yoshigacha kompleks
tibbiy-psixologo-pedagogik diagnostika o‘tkazish hisoblanadi. Erta
diagnostika bolalarga o‘z vaqtida yordam ko‘rsatish, ulaming
rivojlanish darajasi va o‘ziga xos xususiyatlariga aniqliklar 47
kiritish, hamda tarbiya va ta’lim olishi uchun joy topib berish
maqsadida kerak. Bu vaziyatlarda maxsus (korreksion) muassasani
bolalar bilan toldirish masalasi yechiladi. Tibbiy-psixologo-peda-
gogik diagnostika bola rivojlanishidagi nuqsonlar tufayli paydo
bo‘layotgan muammolami yechish maqsadida ota-ona (yoki ulami
o‘midagi shaxslar), pedagogning talabi bo‘yicha ham o‘tkazilishi
mumkin. Ularga bolaga yordam berish uchun maslahatlar va aniq
tavsiyalar kerak. TPPKda ishni tashkil etish bo‘yicha: TPPKga
jonatilganlar ro‘yhati va tekshirish o‘tib boigan bolalami ro‘yhatga
olish daftarlari; tekshirish jarayoni to‘g‘risidagi bayonnomalar;
korreksion-rivojlantirish tizimidan chiqarilgan bolalar hujjatlarining
arxivi va TPPKning xulosa nusxalari. berilgan tavsiyalami ota-ona
149
tomonidan bajarilishi ko‘rsatiladi. Bola ta’lim olishni davom ettirish
uchun ta’lim muassasa tanlash xuquqi ota-onada bo‘lsada, TPPK
a’zolari ota-onalami aynan bola manfaatlarini ko‘zlab ish tutishga
ko‘ndirish uchun barcha imkoniyatlarini ishga solishlari kerak.
Ro‘yxatga olish daftari TPPKda saqlanadi. Bolaning komissiyada
tekshirish jarayoni kotiba tomonidan bayonnomaga qayd etiladi va
bolaning shaxsiy varaqasida saqlanadi, va u ta’lim olish uchun
yuborilgan idoraga beriladi. Bayonnomlar o‘qtuvchilarga shaxsning
o‘ziga xos xususiyatlari, bilim darajasining sifati, psixik jismoniy
rivojlanish xususiyatlari bilan oldindan tanishishga va ularga o‘qishni
birinchi kunidayoq e’tibor berishga yordam beradi. Bundan tashqari,
bayonnomalar, ayniqsa bola takroran TPPKga yuborilayotgan bo‘lsa,
uning rivojlanish dinamikasini qayd etish uchun zarur. Olingan
natijalami oldingj bayonnoma bilan solishtirib, o‘tgan vaqt davomida
bo‘lgan o‘zgarishlar haqida muloxaza yuritish mumkin. Bayonnoma
TPPK a’zolariga bola to‘g‘risida kengaytirilgan xulosa tayyorlash
uchun yordam beradi. U shaxsiy varaqada saqlanadi. Komissiyaning
har bir mutaxassisi tomonidan olib borilgan individual tekshirishning
ma’lumotlari asosida nuqsonlar to‘g‘risida xulosa tayyorlanadi
Bolaning psixojismoniy va individual xususiyatlarini hisobga olib,
uning keyinchalik tarbiya va 48 ta’lim olish uchun joy tanlash
to‘g‘risidagi qaror kollegial qabul qilinadi. Aniq tnvsiyalar beriladi.
Tekshirilib TPPK tavsiyalari berilgan bola va o‘smirlar ro‘yhati xalq
ta’lim, log‘liq vazirliklarining tegishli bolimlariga va h.q. idoralarga
yuboriladi. Otaonalarga tegishli tavsiyalar bilan xulosa beriladi.
Bolalami maxsus muassasaga yuborish TPPKning tavsiyalariga
binoan har bir maxsus muassasa tegishli o‘zining qabul qilish
bo‘yicha qo‘llanmalariga qattiq rioya qilib, xalq ta’lim vazirligi
bo‘limi orqali amalga oshiriladi. Maxsus (korreksion) muassalami
bolalar bilan komplektlash (to‘ldirish) bo‘yicha TPPKning ishi shun
150
dan iborat. Ushbu ishning tartibi o‘z ichiga tibbiy, psixologo-
pedagogik va logopedik tekshirishlami oladi. Tibbiy tekshirish o 'z
ichiga oftalmolog, otolaringolog, somatik, nevrolog va psixiatr-
larning tekshirishini oladi. Kerak bo‘lsa paraqunik tekshirishlar
o‘tkaziladi. Anamnez yig‘iladi. Bu barcha tekshirishlar vrachlar
tomonidan o‘tkaziladi. Defektologga ham, logopedga ham bu bilan
shug‘ulanishiga ruxsat yo‘q, lekin ular bolalar rivojlanishiga u yoki
bu nomaqbul vaziyatlar qanday ta’sir o‘tkazishi, psixikasining
xususiyatlari haqida bilishlari muhim. Bola rivojlanishini tarixidan
ona bilan o‘tkazilgan suhbat davomida vrach tomonidan olingan
ma’lumodar, hamda vrach xulasasining bola holatining obyektiv
ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar psixologo-pedagogik tek-
shirishning to‘g‘ri strategiyasini tanlash uchun yordam ko‘rsatadi.
Eshitish qobiliyati past yoki nutqida nuqsoni bo‘lgan bolani tek-
shirish davomida noverbal ko‘rinishdagi topshiriqlar berilishi zarur,
ko‘rishda nuqsoni bo‘lsa tekshirish nutq materiali orqali o‘tkaziladi
va h.q. Psixologik-pedagogik tekshirish davomida bolaning psixik
rivojlanishining (nutq, harakat va h.q. rivojlanishining senzitiv davri)
o‘ziga xos xususiyatlari belgilanadi; saranjomlik, o‘ziga-o‘zi xizmat
qilishi, boshqa bolalar bilan muloqat qilish ko‘nikmalari qachon
shakllana boshlanganligi aniqlanadi; motorika holati, o‘yin xarakteri
va h.q. qayd etiladi. Nafaqat ayrim psixik jarayonlami o‘rganish,
balki shaxsni o‘zini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Agar bolalar
maktabda ta’lim olayotgan bo‘lsalar, o‘qishida mavjud qiyinchilik-
laming sababi va xarakterini belgilash, nuqson tarkibini ochib berish
darkor. Bilim olish qobiliyatiga katta diqqat qaratish lozim. Bilim
olish qobiliyatining ko‘rsatkichlari deb – umumiy fikrlash qobiliyati,
fikrlash jarayoning egiluvchanligi, o‘quv qurollami o‘zlashtirish va
h.q., hamda bola yordamni qabul qilish qobiliyati (bu asosiy ko‘rsat-
kichlardan biri) hisoblanadi. Bu yordamning xarakteri va o‘lchamligi
151
e’tiborga olinadi. O‘z ichiga o‘quv ko‘nikmalardan, yozish, o‘qish,
sanash, va h.q.dan umumiy xabardorlikni, ulami shakllangalikni
hisobga olib, pedagogik tekshirish defektolog 49 tomonidan amalga
oshiriiadi. O‘z xulosasida u nafaqat bola rivojlanganligining o‘matil-
gan dolzarb darajasini aks etadi, bola bilan ishlash bo‘yicha keraqli
usullami ko‘rsatadi. Uning tavsiyalari ham pedagog, ham ota-ona-
larga foydali. Psixologik tekshirishni psixolog o‘tkazadi. U kuzati-
layotgan hodisa sabablarini taxlil qiladi, psixik funksiyalami, moti-
vatsion-idrok va hissiy-shaxsiy sohalami korreksiya qilish bo‘yicha
taxmin (prognoz) va tavsiyalar beradi. Xulosada u kompleks psixo-
logik tashxis qo‘yadi. Kerak bo‘lsa neyropsixologik tekshirish o‘tka-
ziladi. Logopedik tekshirishni (zaiuriyat tug‘ilgan vaziyatlarda o‘tka-
ziladi) logoped amalga oshiradi. Nutq rivojlanishining o‘ziga xos
xususiyatlarini namoyish etib, u mavjud nuqsonlaming xarakterini va
sabablarini ochib beradi. Logopedik o‘rganish jarayoniga artikulya-
tsion apparatning, impressiv (fonetik eshitish, so‘zlar, sodda gaplar,
mantiqiy-grammatik qurilmalami tushunish) va ekspressiv (takroriy,
nominativ, mustaqil) nutqning tekshirish kiradi. Bolalaming yozma
nutqi ham, hamda nutqiy xotira ham tekshirishdan o‘tkaziladi.
Logoped nutqdagi nuqsonning tuzilishini va bola nutqining rivojlan-
may qolganlik darajasini aniqlashi zarur. Bu nutq buzilishlari
birlamchi nuqson bo‘lgan bolalami va nutqning zaifligi aqliy zaiflik
natijasida kelib chiqqan bolalar o‘rtasida chegara olishga yordam
beradi. Ish jarayonida tinch va yaxshi munosabatli sharoit saqlash
kerak. Tekshirilayotgan shaxsning vaziyatini murakablashtirib,
tekshirishni imtihonga o‘xshatish noto‘g‘ri. Ota-ona va bolalar bilan
suhbat o‘tkazish davomida albatta kasbiy etika meyorlariga qat’iy
rioya qilish kerak. Ish olib borilayotgan xonada bolalaming diqqatini
o‘ziga tortadigan ortiqcha rasm, plakatlar osilgan bo‘lmasligi kerak.
Hatto bola, ota-ona, komissiya a’zolarining stol atrofida joylashishi
152
ham katta ahamiyatga ega. Inklyuziv ta’limga jalb etilgan bolalami
psixologo-pedagogik tekshirishdan o‘tkazish davomida, ayniqsa
TPPK sharoitida, bola bilan olib borilayotgan ish davomida namoyon
bo‘ladigan va uning xolati to‘g‘risida yakuniy xulosa tuzish paytida
keraqli bo‘ladigan bir qator ko‘rsatkichlarga e’tibomi qaratish kerak.
Ular ichida: 1. Bolaning tekshirishga bildirgan hissiy reaksiyasi.
Hayajon - yangi sharoit va notanish odamlarga nisbatan bo‘lgan
tabiiy reaksiya. Lekin o‘ta xursandlik, komissiya a’zolariga nisbatan
betakalluflik, o‘zini betartib tutishliklarga diqqatni qaratish kerak. 2.
Vazifa ko‘rsatmasi va maqsadini tushunish. Ko‘rsatmani oxirgacha
eshitib oladimi, uni yaxshilab tushunib olib, ishni boshlaydimi?
Bolalarga ko‘rsatmaning qanday ko‘rinishi tushunarliroq: og‘zaki
yoki ko‘rsatma-og‘zaki? 3. Faoliyat xarakteri. Vazifaga nisbatan
bo‘lgan qiziqishga, maqsadli faoliyatga, ishni oxirgacha yetkazish,
ishni bajarish usullari maqsadga muvofiqligi va mosligi, ish
jarayonida davomida diqqati bir joyga jamlanganliga e’tibor qaratish
lozim. O‘zini o‘zi nazorat qilish va boshqarish muliim ahamiyatga
ega bo‘ladi. Asosiy ko‘rsatkichlardan bin – bu yordamdan to‘g‘ri
foydalana bilish. Ushbu 50 qobiliyat qancha ko‘p ifoda topsa,
bolaning ta’lim olish qobiliyati shuncha yuqori. Ko‘rsatilayotgan
yordam meyorda bo‘lishi muxim. Ishning natijasiga bo‘lgan
munosabat. O‘z faoliyatini to‘g‘ri baholash, adekvat ta’sirchanlik
(muvaffaqiyat bo‘lsa xursandchilik, aksincha bo‘lsa – xafa bolish)
bola vaziyatni to‘g‘ri tush ini shining guvohi bo‘ladi. Odatda, bolani
TPPK mutaxassilari tomonidan o‘rganilishi pedagog yoki otaona-
laming talablariga binoan o‘tkaziladi. Bolani darslarda va bo‘sh vaqti
(o‘yin, sayr va h.q.) davomida maqsadli kuzatiiadi. Uning yoshiga
hamda va psixik va jismoniy o‘ziga xos xususiyatlariga qarab
individual tekshirish ham olib boriladi. Mutaxassilar tomonidan
yig‘ilgan ma’lumotlarga ko‘ra, TPPK yig‘ilishlarida natijalar muho-
153
kama qilinadi va bolaning imkoniyatlari va xususiyatlaridan kelib
chiqib o‘qish marshruti haqidagi tavsiyalar bilan, hamda kerak bo‘lsa
tibbiy yordam to‘g‘risidagi kollegial xulosa beriladi. Bola ta’lim
olayotgan muassasa tegishli sharoitlar yaratib berolmasa yoki bola
qo‘shimcha diagnostikaga muhtoj bo‘lsa, u hollarda bola komis-
siyaga psixologo-tibbiy-pedagogik konsultatsiyaga yuboriladi. Bola-
ni boshqa turdagi ta’lim berish maskaniga (korreksion sinflar
(guruxlar), uyda o‘qitish va h.q.) olib o‘tishda u haqida pedagogik
tavsifnoma, shaxsiy rivojlanish kartasidan, TPPK mutaxassilari
xulosasidan, TPPKning yakuniy xulosasi va tavsiyalaridan ko‘chir-
malar yig‘iladi. Bolani TPPKga yuborish paytida TPPKning kollegial
xulosa nusxasi ota-onaning qo‘liga beriladi, TPPK mutaxassilarining
alohida yozilgan xulosalarining nusxalari esa pochta yoki vakil orqali
jo‘natiladi. Boshqa joylarga TPPKning xulosa nusxalari rasmiy
talabga asosan beriladi – ta’lim olayotgan bolaning rivojlanish kartasi
(papka). TPPKni o‘tkazish davriyligi o‘quv muassasining aniq talabi
bilan bog‘liq, lekin kvartalda kamida bir marta o‘tkazilishi shart.
Yig‘ilish puxtalik bilan tayyorlanishi juda muhim, shuning uchun
oldindan (1 – 2 oy oldin) yetakchi mutaxassis bolalardan qaysi biri
chuqur tekshirishga muhtojligini aniqlaydi, bola bilan ish dasturi va
barcha mutaxassilari tomonidan yetakchi mutaxassisga xulosalami
tayyorlab berish muddatlari (TPPKning yig‘ilishidan kamida 3 kun
oldin) tuziladi. Bolalar TPPKda takroriy tekshiruvdan o‘tkazilayot-
gan bo‘lsalar, bola bilan individual olib borilgan korreksion-rivoj-
lantirish ish natijalari alohida baholanadi (dinamikasining xarakteri)
va bu ishni davom etish bo‘yicha keyingi dastur tuziladi. TPPK
nafaqat bola, ota-onaga yordam beradi, u bolada bo‘lgan muamolarini
yechishda pedagoglar tomonidan olib borilayotgan harakatlaming
bir-biriga muvofiqligini ta’minlab, ulaming malaka darajasini ham
oshiradi, va bu TPPKning eng muhim vazifalaridan biridir.
|
