Inklyuziv ta’limning maqsadi
– alohida ta’lim
ehtiyojlari boʻlgan oʻquvchilar uchun maktabda maxsus
vosita va metodlarni qoʻllash orqali maxsus pedagoglarni
jalb etgan holda toʻsiqsiz moslashtirilgan ta’lim muhitini yaratish,
ularning jamiyatga samarali moslashuvi hamda toʻlaqonli uygʻun-
lashuviga xizmat qiladigan sifatli ta’lim berishni ta’minlashdan
iborat
4
.
Inklyuziv ta’limning vazifalari
quyidagilardan iborat:
➢
rivojlanishning turli imkoniyatlariga ega boʻlgan oʻquvchilar
uchun har qanday kamsitilishni istisno qiladigan, barcha bolalarga
teng munosabatda boʻlishni ta’minlaydigan yagona moslashtirilgan
ijtimoiy muhitni yaratish;
➢
jamoatchilik hamda ta’lim jarayonining barcha ishtirokchi-
larida alohida ta’lim ehtiyojlari boʻlgan oʻquvchilar muammolariga
nisbatan bagʻri kenglik munosabatini shakllantirish;
➢
ta’lim jarayonida sogʻlom bolalar bilan bir qatorda alohida
ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bolalarning aqliy va ijtimoiy salohiyatlarini
rivojlantirish;
➢
barcha oʻquvchilar uchun davlat ta’lim standartlariga
muvofiq maktabgacha, umumiy oʻrta, kasb-hunar va oliy ta’lim
dasturlarini oʻzlashtirish uchun imkoniyat yaratish;
4
Умумий ўрта таълим ташкилотларида инклюзив таълимни ташкил этиш тартиби тўғри-
сидаги Низом. – Т.: “Вазирлар Маҳкамасининг 638-сон қарори иловаси”, 2021.
12
➢
oʻquvchilarning har tomonlama rivojlanishi, emotsional-
irodaviy sohasi, bilish faoliyatini faollashtirish, ijtimoiy koʻnikma va
salohiyatini shakllantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;
➢
alohida ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bolalarni tarbiyalayotgan
oilalarga maslahat yordami berish hamda ota-onalarni farzandlariga
ta’lim-tarbiya berish, pedagogik texnologiyalar, ta’lim-tarbiya metod
va vositalarini qoʻllash sohasida xabardorlik darajasini oshirish,
ularni psixologik-pedagogik jihatdan qoʻllab-quvvatlash.
Inklyuziv ta’lim jarayonida alohida ta’lim ehtiyojiga ega
boʻlgan oʻquvchilar sogʻlom bolalar bilan birga bir maktabda, sinfda
oʻqitiladi. Imkoniyati cheklangan bolalar maktabga qadam qoʻygan
kunlaridan boshlab alohida qoʻllab-quvvatlashga muhtoj boʻladilar.
Bunday qoʻllab-quvvatlash ularning butun hayotlari davomida zarur
hisoblanadi. Shuning uchun ham maktab ta’limining dastlabki boʻ-
gʻinlaridan boshlab, bunday oʻquvchilarning ijtimoiy rivojlanishlari
uchun qulay shart-sharoit yaratish talab etiladi.
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilar bilan tashkil etiladigan
ta’lim jarayoni inklyuziv ta’lim shakllarini aniqlash va uni umumiy
ta’lim jarayoni bilan integratsiyalashni talab etmoqda. Bunday
integratsiya ularning oʻzlariga xos boʻlgan ta’limiy ehtiyojlariga mos
kelishi lozim.
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilarning ta’lim muassasasida
oʻqishni davom ettirishlari va faqatgina oʻzlari kabi imkoniyati
cheklanganlar muhitida boʻlishlari ularning rivojlanishlari, ijtimoiy-
lashishlariga salbiy ta’sir koʻrsatishi mumkin. Oʻquvchilar bir turda
boʻlishi ularning muhitga moslashishlari uchun qulay sharoit yara-
tadi. Bunday oʻquvchilarning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda
oʻqitish metodlarini ularga moslashtirish, biroq aloqa oʻrnatish
sohasida muammolarga ega boʻlgan oʻquvchilarni ular bilan uygʻun-
lashtirish ularning ijtimoiy rivojlanishlariga sharoit yaratmaydi.
13
Imkoniyati cheklangan bolalar boshqa oʻquvchilar bilan birxildagi
xatti-harakatlarni amalga oshirish tajribasiga ega boʻlishlari kerak.
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilarga ta’lim berishning istiq-
bolli shakllaridan biri ularni guruhlar yoki sinflarga izchil tarzda asta-
sekin uygʻunlashtirishdan iborat. Bunda oʻquvchilarning sinfdoshlari
yoki guruhdoshlari bilan aloqa oʻrnata olishlari va oʻqish layoqat-
larini hisobga olishlari talab etiladi.
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilar taraqqiyotining koʻlami
shuqadar kattaki, ular uchun birxildagi ta’lim jarayonini tashkil etish
imkonsizdir. Bunday sharoitda koʻplab oʻquvchilar ta’lim jarayoniga
qamrab olinmaydi. Imkoniyati cheklangan oʻquvchilar tarkibining
turli-tumanligi shuni koʻrsatadiki, ularga ta’lim berish jarayoni bir
qator holatlarni mujassamlashtirishi kerak.
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilar ta’limining keng koʻlam-
liligi va serqirraliligini hisobga olgan holda umumiy oʻrta ta’lim
jarayonini tashkil etish talab qilinadi. Ularda me’yorda rivojlanuvchi
tengdoshlari bilan qiyoslagan holda umumiy oʻrta ta’lim jarayonida
hayot uchun zarur boʻlgan bilim, koʻnikma, malakalarni shakllanti-
rish maqsadga muvofiqdir. Oʻquv jarayonida imkoniyati cheklangan
oʻquvchilarning pedagogik-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan
holda bilimlarni taqdim etish asosida oʻz tengdoshlari va yaqinlari
bilan birgalikda hayotiy koʻnikmalarni egallashlari uchun sharoit
yaratiladi.
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilarga turli variantlarda ta’lim
berish uchun qulay sharoit yaratish kerak. Masalan:
Oʻquvchining bilimlarni egallash imkoniyatini hisobga olgan
holda cheklangan ta’lim beriladi. Bunday ta’limning mazmuni
umumiy oʻrta ta’limning mazmuniga muvofiq kelishi kerak. Bunda
tengdoshlari orasida hamda ular bilan umumiy tarzda muayyan vaqt
14
davomida oʻqitish amalga oshiriladi. Bu jarayonda oʻquvchilarni
tizimli tarzda pedagogik-psixologik qoʻllab-quvatlash talab etiladi.
Mazkur yoʻnalishda oʻquvchilar oʻz tengdoshlari orasida boʻlib,
ular uchun cheklangan ta’lim olish imkoniyati yaratiladi. Bunda
ularning rivojlanishi bilan bogʻliq holda kelib chiqqan muammolarni
bartaraf etish nazarda tutiladi. Oʻquv jarayoni va sinf xonasidagi
shart-sharoitlar imkoniyati cheklangan oʻquvchilarning ehtiyojlariga
muvofiq kelishi lozim. Bunday sharoitda ta’lim jarayoni individual-
lashtirilgan, uning muddatlari esa choʻzilgan boʻladi. Jumladan, koʻzi
ojiz oʻquvchilar uchun toʻqqiz yillik umumiy oʻrta ta’lim jarayoni oʻn
yil davom etishi mumkin. Masalan, tayanch harakat a’zolarida
nuqsoni boʻlgan oʻquvchilar uchun boshlangʻich ta’limning maqbul
varianti sifatida umumiy oʻrta ta’lim dasturlari yoki ruhiy jihatdan
cheklangan oʻquvchilar uchun tuzilgan maxsus dasturlar yordamida
amalga oshiriladi. Integratsiyaning bunday shakli samarali boʻlib,
imkoniyati cheklangan bolalarga ta’lim berishda qiyoslash imko-
niyati vujudga keladi. Bunda oʻquvchilarning nutqi, muloqot imko-
niyatlari, xatti-harakatlaridagi muammolar tengdoshlariniki bilan
solishtiriladi. Ruhiy jihatdan orqada qolayotgan imkoniyati chek-
langan oʻquvchilardagi murakkab holatlar bilan oddiy holatlar orasi-
dagi darajalanish sogʻlom sinfdoshlarinikiga koʻra boshqacha koʻri-
nishga ega boʻladi. Shuning uchun ham oʻquv jarayonida bunday
oʻquvchilar sinfdoshlaridan orqada qolishi yoki ulardan oʻzib ketishi
mumkin. Bu oʻznavbatida oʻquv dasturlariga o‘zgatrishlar kiritish,
oʻquvchilarga korreksion yordam koʻrsatish, intellektual yuklama-
larni koʻpaytirish, ularning imkoniyatlarini cheklamagan holda dastur
doirasidan tashqariga chiqishni taqozo qiladi.
Imkoniyati cheklanmagan bolalar uchun inklyuziv ta’lim berish
rivojlanishida muammolar mavjud boʻlgan oʻquvchilarni oʻz teng-
doshlari bilan birgalikda oʻqitishni nazarda tutar ekan, mazkur
15
yoʻnalish aksariyat bolalar uchun umumiy oʻrta ta’lim maktablarida
jismoniy va aqliy rivojlanishda orqada qolgan oʻquvchilar uchun
maxsus sinflar ochish imkonini beradi. Bunday oʻquvchilarga
muvaffaqiyatli ta’lim berish uchun mohirlik bilan tashkil etilgan
maxsus pedagogik-psixologik qoʻllab-quvvatlash hamda ularni
integrallashtirilgan sinflardagi oʻquvchilar sonini keskin kamaytirish
talab etiladi. Inklyuziv ta’limning ushbu varianti individual tarzdagi
yakuniy natijalarni qoʻlga kiritishni taqozo qiladi. Shuning uchun
inklyuziv ta’limning sifatini aniqlash maqsadida muayyan parametr-
lar va koʻrsatkichlarni (indikatorlar) belgilab olish lozim.
Jahon ta’limi amaliyotida ta’lim oluvchilar ehtiyojlariga mosla-
shuvchan oʻquv muhitiniyaratish, variativ oʻquv dasturlaridan foyda-
lanishga boʻlgan ehtiyoj kunsayin ortmoqda. Birlashgan Millatlar
Tashkilotining ta’lim sohasidagi siyosati yoʻnalishlaridan biri bola-
larning alohida ta’lim ehtiyojlari xilma-xilligini hisobga olgan holda
ta’lim berishni nazarda tutadigan inklyuziv ta’lim gʻoyalarini
ishtirokchi davlatlar tomonidan keng amalga oshirilishin ita’minlash
hisoblanadi. YUNESKOning ijtimoiy fanlar sohasidagi dasturlari
inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlashga qaratilgan bilimlar,
standartlar hamda intellektual hamkorlikni rivojlantirishga yoʻnalti-
rilmoqda. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qoidalarini
amalga oshirishda gender tenglik, ta’lim olish huquqi kafolatlarini
kuchaytirish mexanizmlarini amaliyotga joriy etish muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Dunyoda kadrlar tayyorlash tizimining asosiy va hal
qiluvchi bosqichi sifatida boshlangʻich ta’limni innovatsion texnolo-
giyalar asosida tashkil etish, ta’lim jarayonining tashkiliy, metodik
komponentlarini, didaktik tizimini takomillashtirish boʻyicha qatori
ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shu jihatdan oʻqituvchilarni ta’lim-
da alohida ehtiyojlari bor bolalar bilan ishlashga kasbiy tayyorlash-
ning nazariy-pedagogik jihatlarini aniqlashtirish orqali inklyuziv
16
ta’lim samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bosh-
langʻich ta’limda sogʻlom tengqurlari bilan birgalikda imkoniyati
cheklangan bolalarning ta’lim olish ehtiyojini jahon standartlari
asosida ta’minlashda tashkilotlararo maqsadli va amaliy natijalarga
yoʻnalgan hamkorlik hamda integrativ chora-tadbirlar taqozo etiladi.
Ta’lim klasteri sharoitida barcha bolaga birdek sifatli ta’limni tashkil
etishda oʻqituvchining roli va mavqei, ota-onalar va keng jamoatchi-
likning pedagogik savodxonligini oshirish taqozo etiladi.
|
