8-Mavzu: Shovqindan saqlanish choralari.
Reja:
1. Shovqinning insonga ta’siri va uni me’yorlashtirish.
2. Shovqin manbalari va texnik jihozlarning shovqin xususiyatlari.
3. Shovqindan himoya choralari.
4.
Shovqindan himoyalanish vositalari va usullari.
Shovqinning inson organizmiga ta’siri.
Insonning mavjud beshta sezgi organi ichida eshitish a’zosi o‘ziga xos
ahamiyat kasb etadi. Aynan eshitish orqali inson boshqa odamlar bilan muloqot
qiladi, xavf-xatarni anglaydi va o‘z madaniyatini yuksaltiradi. Inson o‘zining
eshitish sezgilari
orqali toza tovushlarni, aralash tovushlarni va
shovqinni
farqlaydi. Toza tovush bir xil chastotadagi sinusoidal tebranishlardan iboratdir.
Bir sekunddagi tebranishlar soni tovush chastotasi deb ataladi. Chastota fizik
olim Genrix Gers (1857–1894-у.у.) sharafiga «gers» (Gs) orqali o‘lchanadi. Bir
gers (1Gs) – bir sekundda bir tebranish demakdir.
Aralash tovush bir necha toza tovushning yig‘indisidan iborat. Shovqin esa
har xil chastota va tebranishdagi tovushlar aralashmasidir.
1660-yili Robert Boyl (1627–1661-у.у.) tovush tarqalishi uchun gazsimon
suyuqlik yoki qattiq jism holatidagi muhit zarurligini isbotlaydi. Tovush
tarqalishiga sabab bo‘ladigan muhitga bog‘liq holda shovqinlar mexanik va
aerogidrodinamik ko‘rinishda bo‘ladi.
Tovush intensivligining o‘lchov birligi etib «Bel» qabul qilingan.
U telefon
yaratilishining asoschisi Aleksandr Greyama Bel (1847–1922-у.у.) sharafiga
atalgan. Insonning qulog‘i bir xil bosimdagi, turli xil chastota va qattiqlikdagi
tovushlarni eshita oladi. Tovush balandligi («gromkost») - «fon» bilan o‘lchanadi.
Bir fon – 1000 Gs chastotadagi va 1dB intensivlikdagi tovush balandligiga tengdir.
Inson qulog‘i 16
Gs
dan 20000
Gs
gacha bo‘lgan tovush chastotalarini
eshitish qobiliyatiga ega. Inson 800...4000
Gs
chas-totali tovushlarni yaxshi
eshitadi, 16...100
Gs
chastotali tovushlarni sezilarli darajada eshitadi.
1861-yili anatomik olim Alfonso Korti (1822–1876-у.у.)
insonning eshitish
a’zosi – quloqni tekshirib, uning ishlash tartibini o‘rganib chiqqan.
Odatda, biz quloq deganda, tashqi ko‘rinishdagi quloq chanog‘ini (suprasini)
tushunamiz. Ushbu quloq suprasidan bosh suyak tomon ichki eshituv уo‘li o‘tgan
bo‘lib, u balog‘atga yetgan odamlarda 2 sm. gacha bo‘ladi. Undan keyin xususiy
eshituv a’zosi, o‘rtacha quloq, уa’ni bагаbаn bo‘shlig‘i boshlanadi.
U tashqi eshituv уo‘lidan baraban pardasi bilan chegaralangan. Baraban
bo‘shlig‘ida uchta mayda suyakcha bolg‘acha, уa’ni ichki tog‘ау va eshituv
suyakchalari joylashgan. Har bir tovush to‘lqinida bolg‘acha-suyakchalar tog‘ayga,
tog‘ау esa o‘z navbatida eshituv suyakchalariga ta’sir etadi. Ushbu suyakchalar
baraban pardasi tebranish amplitudasini 2–3 martagacha kuchaytiradi. O‘rta
quloqdan keyin esa spiralsimon naycha joylashgan bo‘lib, u o‘ziga xos suyuqlik
bilan to‘latilgan bo‘ladi. Spiralsimon naychada membrana yashiringan bo‘lib, u 16
mingga yaqin sezuvchi tolasimon hujayralardan tashkil topgandir.
Bu Alfonso
Korti sharafiga «Kort a’zosi» deb nomlanadi.
Tovush to‘lqini baraban pardasidan suyakchalar orqali spiralsimon naychaga
uzatiladi va bu vaqtda membranada titrash tarqaladi. Titrash «Kort a’zosi»dagi
tolasimon
hujayralarni
harakatga
keltiradi,
hujayralar
egilib,
buralib
deformatsiyalanadi
va
unda elektrik signallar hosil bo‘ladi.
Bu elektrik signallar eshitish nervlarini qo‘zg‘atadi. Bu shartli belgili
(«kodirovanne») elektrik impulslar miyaga uzatiladi va u miyada qayta ishlanib
anglanadi. Ana shunday mexanik tebranishlarni elektrik impulslarga aylantirib
berish qobiliyatiga ega bo‘lgan inson qulog‘i 0 dan 130 dB gacha bo‘lgan tovush
intensivligini eshita oladi. Lekin, insonga turli xil chastotadagi
tovushlar turlicha
ta’sir etadi.
Shovqinning insonga ta’sirini fiziologik baholash maqsadida, u past chastotali
(300 Gs gacha), o‘rta chastotali (300...800 Gs) va yuqori chastotali (800 Gs dan
yuqori) shovqinlarga ajratiladi.
Inson xoh kunduzi, xoh tunda, ish vaqtida ham, dam olish vaqtida ham,
uyquda ham ma’lum darajadagi shovqin ta’sirida bo‘ladi. Masalan, barglarning
shitirlashi 10–40 dB, soatning chiqillashi quloqdan 1m uzoqlikda 25–35 dB,
uxlayotgan odamning nafas olishi 25 dB atrofida, oddiy so‘zlashuv vaqtida -50–60
dB, qattiq baqirib so‘zlashganda –75 dB, 100 km/soat
tezlikda harakatlanayotgan
yengil avtomobil – 110 dB,
50
–
100m
balandlikda uchayotgan reaktiv samolyot -
120–130
дВ
tovush intensivligidagi shovqin hosil qiladi.
Insonni doimiy yuqori intensivlikdagi shovqin ta’sirida bo‘lishi uning
sog‘lig‘iga ta’sir etadi, u tez charchaydi, psixologik reaksiya tezligi kamayadi,
xotirasi susayadi.
Shuningdek, shovqin insonning diqqatini bir joyga jamlashiga xalaqit qiladi,
harakatning aniqligini
va muvozanatini buzadi, tovush va yorug‘lik signallarini
qabul qilish qobiliyatini susaytiradi, natijada turli xil baxtsiz hodisalarni kelib
chiqishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari shovqin qon bosimining oshishiga, ko‘z
qorachig‘ining kengayishiga, oshqozon-ichak faoliyatining buzilishiga,
yurak va
tomir urishining tezlashishiga, asab sistemasining buzilishiga, uyqusizlik sodir
bo‘lishiga va eshitish qobiliyatining susayishiga ham olib keladi.
Ayniqsa, inson
qulog‘i eshitmaydigan shovqinlar, уa’ni infratovushlar (tovush chastotasi 1б Gs.
dan kichik shovqinlar) va ultratovushlar (tovush chastotasi 20000 Gs.dan katta)
insоn sog‘lig‘iga katta ta’sir ko‘rsatadi.
