34
8.
Rossiya Federatsiyasining axborot xavfsizligi Doktrinasi.
Seminar uchun savollar
1.
XX asrning ikkinchi yarmida axborot texnologiyalarining rivojlanishi.
2.
Axborotlashgan jamiyat nazariyalari.
3.
Raqamli tengsizlikning mazmuni va xususiyatlari.
4.
Axborot xavfsizligi masalasida turli mamlakatlar qabul qilgan hujjatlar.
3-bob. AXBOROTNING GLOBALLASHUVI VA AXBORIY
QARAMA-QARSHILIK. TAMADDUNLAR “TO’QNASHUVI” MUAMMOSI
1. Axborot globallashuvining mazmuni va xususiyatlari
“Globallashuv” so’zi lotincha “globus” (er shari)dan olingan. Globallashuv deb,
ma’lum bir g’oya yoki maxsulotning sayyoramiz bo’ylab tarqatilishiga aytiladi.
Aksariyat mutaxassislar nazdida, globallashuv iqtisodiy jarayonlardan boshlangan.
Bunga go’yo amerikalik olim Tomas Levitt 1983 yilda “Harvard biznes revyu”
jurnalida e’lon qilgan “Bozorlar globallashuvi” nomli maqola sabab bo’lgan.
Fikrimizcha, axborot globallashuvini davrlashtirishga bunday yondashuv uncha to’g’ri
kelmaydi.
Aslida, bu jarayon qachon boshlangani
haqida gap borar ekan, aniq bir muddatni
keltirish qiyin, albatta. Mazkur sohadagi globallashuv axborot tarqatishning texnik
imkoniyatlariga muvofiq rivojlanib kelgan. Hatto alifbo va qo’lyozmalar (varaqalar,
kitoblar) globallashuvning dastlabki ko’rinishlari o’laroq
xizmat qildi desak,
adashmasak kerak. Ushbu masalaning keskin rivojlanishi sifatida bosma kitob, radio va
televideniening paydo bo’lishini aytishimiz mumkin. Balki, axborot globallashuvining
zamonaviy bosqichi XX asrning o’ttizinchi yillarida nemis radiosi boshqa
mamlakatlarga o’z eshittirishlarini uzatishga kirishganidan va 1942 yilda “Amerika
ovozi” radiostantsiyasi ochilganidan boshlangandir.
Axborotning globallashuvi sayyoramiz bo’ylab keng yoyilishi uchun “sovuq
urush” yaxshigina xizmat qilib berdi. Bunday urush davomida boshqa (sotsialistik,
kapitalistik, uchinchi dunyo) mamlakatlar aholisini zudlik bilan va keng ko’lamda
tegishli axborot bilan ta’minlab turish zaruriyati paydo bo’ldi. Mazkur raqobat natijasi
o’laroq keskin rivojlanib ketgan axborot etkazuvchi texnika
globallashuvning nafaqat
axborot, shu bilan bir qatorda barcha boshqa turlari ham avj olishiga sababchi bo’ldi.
Binobarin, ommaviy kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi axborotning keng
tarqalishi va globallashuvini keltirib chiqardi. Buning oqibatida esa globallashuvning
boshqa turlari vujudga keldi.
Hozirgi bosqichda axboriy globallashuv qanday aniq asosga ega? XX asrning 70–
80-yillarida televidenie global hodisaga aylanolmadi. Chunki o’sha davrdagi
teleko’rsatuvlar bir-biriga to’g’ri kelmaydigan to’rtta texnik tizimga asoslangan edi.
Rivojlangan dunyo televideniesi “PAL” rejimida ishlayotgan bo’lsa,
sotsialistik
mamlakatlar televideniesi “SEKAM” tizimida faoliyat ko’rsatardi. Natijada bir texnik
tizimga muvofiq yaratilgan televizorlar boshqa tizim signallarini qabul qilolmasdi.
Internetda esa bunday nomuvofiqlik bartaraf etildi. Bunga barcha Internetdan
foydalanuvchilar yagona texnik standart (protokol)lar asosida ishlashlari yordam berdi.
Albatta, Internet milliy sektorlarga bo’linadi. Lekin texnik jihatdan yagona tarmoq
bo’lgan bu faoliyat maydonida bir sektordan boshqasiga o’tish hech qanday qiyinchilik
tug’dirmaydi.
Ko’rib turganimizdek, globallashuv axborot shakliga asoslanib va undan boshlanib,
keyinchalik iqtisodiy va moliyaviy, so’ngra siyosiy va harbiy, bora-bora esa madaniy va
35
mafkuraviy sohalarga ham o’tib ketdi. Demak, bugungi kunda axborot globallashuvi bu
jarayonning barcha qolgan
turlari uchun yaxlit asos, matematiklar tili bilan aytganda,
umumiy maxraj bo’lib xizmat qilmoqda.
Axborotning texnik usullar yordamida tarqatilishini mafkuraga nisbatan ikkinchi
darajali ish deb hisoblash soddalik bo’lar edi, lekin, afsuski,
bunday fikrlash tez-tez
uchrab turadi. Ushbu masalada biz rossiyalik I.N. Panarinning fikrini to’g’riroq deb
hisoblaymiz. Olim shunday deb yozadi: “Internetning global tarmoqlari rivojlanishi
axborot asri boshlanishining eng xarakterli misollaridan biridir. AQSh va Xitoyning
geosiyosiy yutuqlari ularning xarbiy va iqtisodiy kuch-qudratidan ko’ra
eng avvalo
axborot sohasidagi qudrati bilan va dunyoda sodir bo’layotgan asosiy axboriy, madaniy
hamda IJODIY jarayonlar ustidan nazorat o’rnatganliklari bilan belgilanadi”
1
.
Muallifning yozishicha, axborot ta’siri har bir jamiyatda boshqa jarayonlarni belgilab
beradi. Bunday fikrga qo’shilmasdan ilojimiz yo’q.
Globallashuv qonuniyatlarini o’zimiz tushunganimizcha
keltirishga harakat
qilamiz.
1.
Faqat hammaga kerak bo’lgan, ya’ni
