|
So‘z gaplar. So‘z-gaplarning o‘rganilishi
|
| bet | 3/9 | | Sana | 02.02.2024 | | Hajmi | 60,38 Kb. | | #150391 |
Bog'liq Gap boʻlaklari (2)1.2 So‘z gaplar. So‘z-gaplarning o‘rganilishi.
Gap bo‘laklari gapning uzviy qismi sifatida maydonga kelgan sintaktik kategoriyadir. So‘ zlar gapda grammatik-semantik jihatdan mustaqil funksiya ifodalab (sintezlanib) muayyan so‘ roqqa javob bo‘ lib kelgandagina, gap bo‘ lagi sanaladi. So‘ zlarning biror bo‘ lak vazifasida kelishi yoki kela olmasligini gap qurilishining sintaktik qonunlari belgilaydi.
Masalan, Shoir o‘zining ilhomini sevimli xalqidan oladi.
Keyingi yillarda O‘zbekistonning xalqaro obro‘ si nihoyat darajada oshib ketdi. Birinchi gapda oltita so‘ z ishtirok etgan bo‘ lib, ularning har biri mustaqil bo‘ lak vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gapda esa o‘ nta so‘ z oltita bo‘ lak vazifasida qo‘ llangan.
Gap bo‘lagi gapning boshqa bo‘ laklari bilan o‘ zaro grammatik bog‘ langan, uzviy munosabatga kirishgan organik qismidir. Gap bo‘ lagining gap orasidagi munosabati qism bilan butun orasidagi munosabatdek bo‘ lib, dealektik xarakterga ega: butunsiz qism, qismsiz butun mavjud bo‘ lmaydi.
Gap bo‘ laklari mustaqil so‘ zlar va so‘ z birikmalari bilan ifodalanadi. Har qaysi turkum so‘ zlar gapda ma’ lum bir tipik sintaktik funksiyada qo‘ llaniladi. Fe’ lning kesim, sifatning aniqlovchi, ravishning hol, otning ega, to‘ ldiruvchi vazifasida kelishi shu holat bilan izohlanadi. Biroq bundan so‘ z turkumlari va gap bo‘ laklari tushunchasi bir xil hodisa ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. So‘ z va so‘ z birikmalarining mohiyati gap sostavida bajargan vazifasiga qarab belgilanadi. Muayyan bir so‘ z formasining o‘ zi boshqa so‘ zlar bilan bo‘ lgan munosabatiga ko‘ ra gapning har xil bo‘ lagi vazifasida kela oladi.
So‘ z turkumlari leksik-grammatik belgilar asosida aniqlanadi. Gap bo‘ laklari esa funksional jihatdan ajratiladi. Gap bo‘ laklari sintaktik kategoriya sifatida, so‘ z turkumlari leksik birlik sifatida o‘ rganiladi. So‘ zlar kontekstdan tashqarida ko‘ p ma’ noli bo‘ lishi mumkin, lekin gapda, uning bo‘ lagi sifatida, faqat bitta sintaktik funksiya bajaradi.
Gap bo‘ laklarini o‘ rganish gapning leksik-semantik strukturasini o‘ rganish bilan uzviy bog‘ liqdir. Chunki gapni bo‘ laklarga ajratish ularning ifoda materiali va ma’ nolarini o‘ rganishni ham taqozo qiladi. Gapning har bir bo‘ lagi ifoda qilinayotgan hukmning butunligini ta’ minlashda alohida o‘ rin tutadi.
Gap bo‘ laklari, asosan, quyidagicha ifodalanadi:
So‘ zning sintetik formasidagi so‘ zlar bilan:
Olmaotalik mehmonlar Mirzacho‘ lga borishdi gapida ikkita soda, ikkita qo‘ shma so‘ z ishtirok etgan bo‘ lib, to‘ rtta bo‘ lak mavjud (aniqlovchi+ega+hol+kesim)
So‘ zning analitik formasi bilan. Bular quyidagi ko‘ rinishlarga ega:
mustaqil so‘ z+to‘ liqsiz fe’ l: Biz qishloqqa borgan edik.
mustaqil so‘ z+predikativ modal so‘ zlar:
Biz zavod-fabrikalarga xom ashyo yetkazib berishimiz zarur.
Bilish uchun o‘ qish kerak, izlanish kerak.
v) mustaqil so‘ z+ko‘ makchi: Men dunyoga kelgan kundayoq vatanim deb seni tanidim.
g) mustaqil so‘ z+ko‘ makchi fe’ llar: Bizni mahalladagilar ham bilib qolishdi.
mustaqil so‘ z+iborat, demak tipidagi so‘ zlar: Komsomolning tarixi safarbarlikdan iborat.
mustaqil so‘ z+yuklama: Yorim borgan joylarga, men ham bormay qolmayman.
j) mustaqil so‘ z+yordamchi so‘ z bor, yo‘ q so'zlari:
Qirg‘ oginda kaklik bo‘ lib sayragim, sayragim bor-sayragim bor.
Faqat senga ochganim yo‘ q, ochganim yo‘ q yurak zorin.
Juft va takroriy so‘ zlar bilan:
Men bu vaqtlarda hayotning past-balandini bilmagan, oq-qorani tanimagan bir yigitcha edim.
Murakkab terminlar, murakkab so‘ zlar, frazeologik birikmalar bilan:
Bu kishi O‘ zbekiston Fanlar akademiyasida ishlaydi.
Salimboyvachcha o‘ zining qordan qutilib, yomg‘ irga tutilganini angladi.
Ayrim konstruksiyalar bilan. Bular, asosan quyidagilar:
bir umumiy qo‘ shimcha bilan boshqariladigan birikmalar: Qo‘ sh og‘ izli miltiq hamisha shofyorda turar edi.
son-numerativ so‘ zlardan tuzilgan birikmalar: Alisher Navoiy bir ming to‘ rt yuz qirq birinchi yilda Hirotda tug‘ ilgan;
birga qo‘ llanishi zarur bo‘ lgan aniqlovchi+aniqlanmish modelidagi birikmalar: Botir baland ruh va tetik qadam bilan jo‘ nadi.
ko‘ p vaqt sifat, sifatdosh+bor, yo‘ q kabi so‘ zlar gapda ot yoki otlashgan so‘ zdan keyin kelib, shu so‘ z (ot) bilan birga bitta bo‘ lak vazifasida keladi, bir butun holda ajratiladi:
Nashriyotimizda qalami o‘ tkir, yuqori saviyali yoshlar ishlaydi.
Insofi yo‘ q yigit ekansiz.
Aqli bor yigit har bir yaxshi ishning tashabbuskori bo‘ ladi.
6. Izofali birikmalar, qaratqichli birikmalar bilan: sukut - alomati rizo ekan. Bu yigit – Rustamjonning o‘ rtog‘ i.
Gapni bo‘ laklarga ajratishda so‘ zlarning gapdagi funksiyasi, boshqa so‘ zlar bilan munosabati, grammatik formasi kabi hodisalar hisobga olinadi. Bunda intonatsiyaning ham roli katta. Masalan, Rais kolxoz tarixidan gapirib ketdi.
Gapirib ketdi – kesim, biroq gapirib so‘ zidan oldin pauza qilinishi uni (gapirib) hol, keyingi so‘ zni (ketdi) kesim holatiga tushiradi.
Yangi choy damladi gapida ham ikki holat bor: a) logik urg‘ u yangi so‘ ziga tushsa, hol;
b) choy so‘ ziga tushsa, yangi so‘ zi aniqlovchi bo‘ ladi. Bunga yangi va choy so‘ zlari bir butun intonatsiya bilan aytiladi.
Gap bo‘ laklarini tuzilishiga ko‘ ra quyidagi tiplarga ajratish mumkin: sodda bo‘ lak, sostavli bo‘ lak, murakkab bo‘ lak. Sintetik formadagi so‘ z bilan ifodalanib bir sodda tushuncha anglatadigan bo‘ lak sodda bo‘ lak deyiladi. Masalan, Otquloqning ildizidan bo‘ yoq olinadi. Yo‘ lchi saharlab Xo‘ jakentga jo‘ nadi gaplaridagi bo‘ laklar sodda bo‘ laklardir. Analitik formadagi so‘ z bilan ifodalangan bo‘ lak sostavli bo‘ lak deyiladi. Sostavli bo‘ lak birdan komponentlardan tuziladi. Unda bir komponent mustaqil bo‘ lib, bo‘ lakning asosiy ma’ nosi shu komponent orqali ifodalanadi. Yordamchi komponent leksik ma’ no ifodalay olmaydi. Yetakchi komponentning ma’ nosiga har xil grammatik ma’ nolar orttirish, yetakchi komponentni grammatik jihatdan shakllantirish, uning boshqa bo‘ laklar bilan sintaktik aloqasini ko‘ rsatish kabi vazifalarni bajaradi.
Sostavli bo‘ lak material jihatdan quyidagi ko‘ rinishlarda bo‘ ladi:
mustaqil so‘ z+to‘ liqsiz fe’ l: Masalan: Kelgan yigit agronom ekan.
mustaqil so‘ z+predikativ-modal so‘ z: Ravshan qurilishga borishi kerak.
mustaqil so‘ z+ko‘ makchi fe’ l: Anvar talaba bo‘ ldi kabi.
Ikki va undan ortiq mustaqil so‘ zlarning tobelanishidan tuzilib, murakkab tushunchani anglatuvchi birikmalar bilan ifodalangan bo‘ lak murakkab bo‘ lak deyiladi. Murakkab bo‘ lakning materialini murakkab so‘ zlar, frazeologik birikmalar, gapda yaxlit holda qo‘ llanadigan ajralmas so‘ z birikmalari tashkil qiladi. Murakkab bo‘ lakning material jihatdan ko‘ rinishi:
|
| |
