114
yonuvchilarga esa - mineral surkov moylari, tormoz suyuqliklari kiradi.
2. Alangalanish
- bunda material qaynash haroratigacha qizib, yonganda va tutashda
davom etadi. Bu jarayonda ham bug‘, uchuvchan uglevodorodlar
va boshqa yonuvchan
aralashmalar hosil qiladi. Alangalanish harorati o‘t olish haroratidan ancha baland bo‘ladi.
3. O‘z-o‘zidan alangalanish
- bu yonishga o‘tayotgan jarayonda haroratiga qarab 2
guruhga bo‘linadi:
a) alangalanuvchining harorati atrof muhit haroratidan baland bo‘lishi yoki,
b) past bo‘lishi mumkin.
Birinchisida materiallaming qizishi natijasida yonadi, ikkinchisida - qizimasdan yonadi.
O‘z-o‘zidan alangalanuvchilarga - yog‘, ko‘mir, torf, somon, yog'och qipig'i, sariq fosfor va
hokazoiar kiradi.
Yonish jarayonining vaqti quyidagi formula bilan aniqlanadi.
, (5.2)
Bunda: N - yonuvchi moddaning miqdori, kg/m
3
; V- moddaning yonish tezligi, kg/m
3
;
4.
O‘z-o‘zidan
yonish
-
bu
oksidlovchilaming
issiqlik
jarayonlari
va
mikroorganizmlaming faoliyati natijasida materiallaming yonish jarayoni.
Moddalarning o‘zidan o‘zi yonishi va ularning sinflanishi.
Qattiq, g‘ovaksimon yonuvchan moddalar yuzasida adsorbsiyalangan havo qatlami bilan
oksidlanish reaksiyasi tezligi ortib boradi. Issiqlikni kam o‘tkazadigan va g‘ovakli
moddalarda
yig‘ilgan issiqlik haroratni, oksidlanish jarayonini tezlashtiradi. Polimerlanishda, biologik va
fizik jarayonlarda ko‘plab issiqlik ajralib chiqadi va o‘zidan o‘zi yonish sodir bo‘ladi.
O‘zidan o‘zi qizib, o‘t manbayi ishtirokisiz to‘liq
yonish bilan yakunlanadigan
ekzotermik reaksiya o'zidan o‘zi yonish deyiladi. O‘zidan o‘zi yonish harorati past bo‘lgan
moddalar juda xavfli hisoblanadi. Moddalar o‘zidan o‘zi yonishga moyilligi bo‘yicha to‘rt sinfga
bo‘lingan.
Birinchi sinfga
tabiiy o‘simliklar (pichan, qipiq, somon) taalluqli. 60- 70°C da biologik
jarayon kimyoviy oksidlanish jarayoniga o‘tib, o‘zidan o‘zi vonish bilan yakunlanadi.
Ikkinchi sinfga
torf va ko‘mir kiradi. Normal haroratda ko‘mir oksidlanib, qizib, o‘zidan
o‘zi yonib ketadi. Torf 60°C da qizib oksidlanadi.
Uchinchi sinfga
yog‘ va moylar kiradi. Tarkibida to‘yinmagan karbon vodorodli
birikmalar bo‘lgan o‘simlik moyi va yog‘lar oksidlanish, polimerlanish xususiyatiga ega.
Yog‘-moy tomchilari bo‘lgan kiyim-kechaklar o‘zidan o‘zi yonib ketadigan xavfli
darajada bo‘lib, ular ish joylaridan va xonalardan darhol yo‘q qilinishi kerak.
To'rtinchi sinfga
kimyoviy moddalar va aralashmalar kiradi. Ular, o‘z
navbatida, uch
guruhga bo‘lingan.
Birinchi guruhga
havo bilan to‘qnashganda alangalanadigan moddalar kiradi. Masalan.
oq fosfor, fosfor, fosfor vodorodi, rux va aluminiy changi, arsin, stibin, fosfin, yog‘och, ko‘mir,
kul, metallorganik birikmalar. Fosfor galogenli birikmalar metall bilan birikadi, oksidlanadi.
Oksidlovchi bilan aralashib portlaydi (selitra, xlorat, perekis). Paroforli moddalar — kaliy,
kalsiy, temir, natriy sulfidlari oksidlanib o‘zidan o‘zi yonib ketadi.
Ikkinchi guruhga
suv bilan aralashib alangalanadigan moddalar kiradi. Masalan, ishqoriy
metallar, kalsiy karbidi, ishqoriy va ishqoriy yer metallar gidridi,
kalsiy va natriy fosforiti,
silanlar, natriy gidrosulfidi va boshqalar suv bilan birikib, yonadigan, alangalanadigan gazlar
hosil qiladi. Metall karbidlari ham xavfli hisoblanadi.
Uchinchi guruhga
organik moddalar bilan qo‘shilganda alangalanishga
olib keladigan
oksidlovchilar kiradi. Masalan, kislorod, galogenlar, azot kislotasi, bariy va natriy perekisi, kaliy
permanganati, xrom angidridi, qo‘rg‘oshin oksidi, selitra, xlorat, perxloratlar, xlorli ohak va
115
boshqalar.
Atsetilen, vodorod, etilen xrom bilan aralashib, nur ta’sirida o‘zidan o‘zi yonadi va
portlaydi. Yuqorida aytilgan barcha xavfli kimyoviy moddalar turiga qarab omborlarda alohida
saqlanishi va ko'rsatmalarga asoslanib ishlatilishi talab qiliriadi.
Yong‘in sodir bo‘ladigan joylar ikki turga: korxona va tashkilotlar hamda fuqarolaming
yashash joylari. Yong'in miqyosi: kichik hajmda, o‘rta hajmda va katta hajmda bo‘ladi.
Yong‘inning tez keng tarqab ketishining asosiy sabablariga:
- inshootlar loyihasini ishlab chiqishda yo‘l qo‘yilgan
xato va kamchiliklar;
- inshootlar qurilishida qurilish me’yorlari va qoidalari hamda davlat standartiga rioya
qilmaslik;
- yong‘in nazorati, gazdan foydalanishning nazorat qilish xodimlari tomonidan
ko‘rsatilgan yong‘inning oldini olish
tadbirlarining bajarilmasligi;
- bolalarning yong‘in chiqishiga olib keluvchi o‘yinlariga beparvolik;
- yong‘inga qarshi kurashda qo‘llaniladigan qutqaruv vositalarining kamligi sabab
bo‘ladi.
Demak, bulardan ko‘rinadiki, yong‘inlarning asosiy sababchilari fuqarolar hisoblanadi.
Shuning uchun ham fuqarolarga aytadigan tavsiyamiz:
