111
“Birovni o‘rgatishing
uchun o‘zing
o‘rganishing uchun lozim
bo‘lgandan ko‘ra ham
ko‘proq aql kerak.
M.Monten
Uning mohiyati shundan iboratki, agar o‘qituvchining bu muomala munosabati o‘z
professional vazifasini burchini bajarish jarayonida sodir bo‘lsa, jamiyat o‘qituvchining
pedagoglik kasbining ijtimoiy mavqeini, unga ma’lum bir huquq va vakolatlar berilganligini
nazarda tutadi.
Pedagogik etikada muomola odobining biror jihati, masalan, o‘qituvchining o‘z
kasbiga
munosabati, burchi alohida tahlil etilishi mumkin.
Pedagogik jarayonda o‘qituvchi axloqiy munosabatlarning subyekti hisoblanadi. U pedagogik
jarayonning asosiy kishisi-figurasi sifatida o‘quvchilar, kasbdoshlar, ota-onalar bilan muomalada
bo‘ladi. Pedagogik muomala odobi tizimida o‘qituvchi asosiy figuradir.
O‘quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar, pedagoglar jamoasi va jamoat tashkilotlarining vakillari
o‘qituvchi uchun pedagogik muomala-munosabatlarning obyekti hisoblanadi. Ular bilan bo‘ladigan
aloqalar yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish vazifalarini bajarish jarayonida sodir bo‘ladi. Bu
muomala jarayonida ishtirok etadigan kishilar bir-birlariga
nisbatan xayrixoh, ijobiy hissiyotda
bo‘lishlari, bir-birlarining fazilatlarini o‘zaro baholashlari, qadrlashlarini nazarda tutadi.
Pedagogik muomala-munosabatlarda hissiyot aralashgani uchun ularning axloqiy va ruhiy
jihatlarini bir-biridan ajratish qiyin bo‘ladi. Shuning uchun ham bunday hodisalar haqida
gapirganda, odatda, pedagogik jamoadagi axloqiy-ruhiy vaziyat tushunchasi ishlatiladi.
Demak, o‘qituvchining muomala odobi-u aloqa qiladigan odamlar, muassasalar bilan o‘z
professional vazifasini bajarayotganda sodir bo‘ladigan axloqiy munosabatlar majmuidir. Bu
yondoshuv asosida pedagogik muomala odobini shartli ravishda quyidagi
guruhlarga ajratish
mumkin:
- o‘qituvchi bilan o‘quvchilar o‘rtasidagi muomala;
- o‘qituvchi bilan pedagogik jamoa o‘rtasidagi muomala;
- o‘qituvchi bilan ota-onalar o‘rtasidagi muomala;
- o‘qituvchi bilan maktab rahbarlari o‘rtasidagi muomala.
Muomala odobida o‘qituvchining axloqiy ongi, axloqiy faoliyatining yetuklik darajasi,
axloqiy ehtiyojlari va axloqiy yo‘nalishlari, so‘zi bilan ishining birlik darajasi, xullas, muallimning
faol hayotiy nuqtai-nazari namoyon bo‘ladi.
Yaxshilik qilish – ijobiy axloqiy fazilat bo‘lib, xulqiy sifatlarini inson faoliyati yoki biror
xatti-harakatiga ijobiy munosabatning yig‘indisini aks ettiradi.
O‘qituvchi odobida yaxshilik fazilatiga pedagogik
faoliyat bilan bog‘liq holda o‘quvchilar jamoasi manfaat-
larining birligi, muallim va o‘quvchi
maqsadining birligi,
ta’lim-tarbiyaning samarasi uchun kurashning birligi aks etadi.
Yaxshilik fazilati muallimning ham, o‘quvchilarning ham,
ota-onalarning ham yaxshi niyatli, xayrihoh, mehribon bo‘lishini
taqozo etadi. Yaxshilik qaror topishi uchun pedagogik
jarayonda yomonlikka murosasiz bo‘lish, yaxshi istak bilan
muomalada bo‘lish, yaxshi kilik, yaxshi harakatlarning birligi
zarurdir.
O‘qituvchi burchi – burchda shaxsning jamiyatga
bo‘lgan munosabati namoyon bo‘ladi. O‘z
burchiga sodiqlik
har bir kishiga obro‘, shon-sharaf keltiradi. Kishining o‘z burchiga sodiqligi jamiyatga, Vatanga,
mehnatga, oilaga, farzandlariga bo‘lgan munosabatida bilinadi.
112
O‘qituvchi yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish sohasidagi o‘z burchini zurlik tufayli
yuklatilgan majburiyat emas, balki o‘z xayotining ma’nosi, ishonch, vijdon da‘vati deb hisoblaydi.
O‘qituvchi burchi aql bilan xissiyotning birligidan iborat. Muallim kasbiga nisbatan
qo‘yiladigan talablarning moxiyati va mazmunini bilsa, uning shaxs va jamiyat uchun muhimligini
anglasa, bu vazifalarni bajarish uchun zarur fazilatlarni tarbiyalash yo‘llarini belgilab olsa,
shundagina unda kasbiy burch shakllana boshlaydi.
O‘qituvchilik ma’suliyati. Shaxs axloqini tavsiflaydigan belgilardan biri ma’suliyatdir.
O‘qituvchining ma’suliyati, muallimlik faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining
aniq vazifalarini
ham o‘z ichiga oladi.
O‘qituvchi zimmasiga bola shaxsini barkamol inson sifatida tarbiyalash ma’suliyati
yuklangan. O‘qituvchilik qilayotgan yoki muallimlik kasbini tanlagan kishilar o‘z zimmalariga
qanchalik yuksak, sharafli ma’suliyat olayotganliklarini tasavvur etishlari lozim.
O‘qituvchilik sha’ni, qadr-qimmati. Umuminsoniy va milliy axloqning muhim belgilaridan
biri insoniylik sha’ni, qadr-qimmatidir. Insonning qadr-qimmati uning mansabi, kasb-koridan ko‘ra
ham ko‘proq o‘z kasbini qanday bajarishiga, uning odobi va xulq-atvoriga bog‘liq.
Bu fazilat o‘qituvchi odobida muallimning qadr-qimmati, sha’ni deb ataladi. U, avvalo,
o‘qituvchidan o‘z ishining ustasi, kamtar bo‘lishni, shu bilan birga pedagoglar va o‘quvchilar
jamoasida o‘zini tuta bilishni talab etadi.
Muallim maktab raxbarlari, hamkasblari va boshqalar
bilan muomala-munosabatida
kibr-havo, manmanlik qilmasa, o‘rinsiz itoatgo‘ylik, xokisorlik, laganbardorlik qilmasa, uning
o‘quvchilar oldida obro‘si, qadr-qimmati ortadi.
Buyuk mutafakkirlar o‘qituvchining odob-axloqi haqida. O‘rta Osiyoda yashagan allomalar
yosh avlodni o‘qitish
va tarbiyalash, shuningdek, o‘qituvchilik faoliyati va odobiga doir ta’limot-
larni ham yaratdilar.
