Konstitutsiyasiga muvofiq, maktab ta’limi davlat nazoratida. Mamlakatda o‘n
oltita federal er mavjud bo‘lsa, ularning har biri o‘zining ta’lim to‘g‘risidagi
qonuniga ega. SHu sababli federal erlarda maktab ta’limida ayrim farqlar bor.
Germaniya va
O‘zbekiston ta’lim tizimi taqqosi
Germaniya ta’lim tizimi
Germaniyada uzluksiz ta’lim tizimi O‘zbekiston uzluksiz ta’lim tizimi
1. Bolalar bog‘chasi
2. Boshlang‘ich maktab
3. Asosiy maktab
4. Real maktab
5. Gimnaziya
6. Birlashgan maktab
7. Oliy ta’lim
8. Malaka oshirish va qayta
tayyorlash
1. Maktabgacha ta’lim
2. Umumiy o‘rta ta’lim
3. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim
4. Oliy ta’lim
5. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim
(Aspirantura PHD, doktorantura D of scines)
6. Kadrlar malakasini oshirish va ularni
qayta tayyorlash
7. Maktabdan tashqari ta’lim
Germaniyada maktab ta’limi majburiy va bepul. 6 yoshdan 18
yoshgacha
fuqarolar majburiy tartibda ta’lim olishi shart. Maktab ta’lim tizimi kuyidagi
bosqichlarga bo‘linadi:
• boshlang‘ich (primarstufe),
• o‘rta (sekundarstufe I)
yuqori (sekundarstufeII)
Germaniyada maktabgacha ta’lim muassasalari davlat tizimiga kirmaydi.
Bolalar bog‘chasi xayriya jamg‘armalari, mahalliy hokimiyat hamda cherkov
vasiyligida faoliyat yuritadi. SHu bilan birga korxona va tashkilotlar ham o‘z
bog‘chasiga ega bo‘lishi mumkin. Maktabgacha ta’lim tizimi (elementarbereich) 3
yoshdan olti yoshgacha bo‘lgan bolalarni qamrab oladi. Hali aqlini tanib
ulgurmagan bolalarda o‘z fikrini ifodalash, tengdoshlari va kattalar bilan muloqot
qilish qobiliyatini shakllantirish, ularni boshlang‘ich ta’limga tayyorlashda
bog‘chalarning o‘rni katta. SHu bois ham olmonlar bog‘chalarni "tafakkur
ustaxonasi
‖ deb atashadi. Boshlang‘ich maktabga bolalar 6 yoshdan qabul qilinadi.
O‘qish asosan 4 yil, Berlin va Brandenburgda esa 6 yil davom etadi. Dastlabki 2
yil mobaynida o‘quvchilar baqolanmaydi. O‘qituvchilar baho o‘rniga
bolaning
individual rivojlanish holati xususida hisobot tayyorlaydi va o‘zlashtirish
tavsifnomasi beriladi.O‘quvchilarga 3-sinfdan baho qo‘yila boshlaydi. 5-6 sinflar
bolalarning rivojlanishida muhim bosqich hisoblanadi. Bu bosqichda bolalar
keyingi ta’lim turiga yo‘naltirilishi uchun kuzatuvda bo‘ladi. Bolaning
boshlang‘ich sinflardan keyin qaysi maktab turida o‘qishni davom ettirishi
32
boshlang‘ich maktab tavsiyasi, uning o‘zlashtirishi
hamda ota-onasining
xohishlariga bog‘liq. Germaniyada 6 ballik baholash tizimi qabul qilingan.
O‘quvchilar fanlarni eng kamida «4»ga o‘zlashtirishi kerak. Boshlang‘ich
bosqichda bolalarga matematika, nemis tili, tabiatshunoslik, musiqa, estetika
fanlari o‘tiladi. Bolalarning deyarli 20 % o‘qishni
asosiy maktablarda
(hauptschule) davom ettiradilar. Ushbu maktab asosiy umumiy ta’limni beradi.
Asosiy maktabni muvaffaqiyatli tugallash ko‘p xollarda dual kasbiy ta’lim tizimiga
o‘tish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi va ko‘plab xunarlarni o‘rganish uchun yo‘l
ochadi. Bu erda bolalar 9- sinfgacha o‘qitiladi. Asosiy maktablarda oliy ta’lim
muassasalarida o‘qish niyati yo‘q bo‘lgan, biror
bir kasb etagidan tutishni
ko‘zlagan o‘quvchilar ta’lim oladi. Bu turdagi maktablarda bazaviy bilimlar
beriladi va asosiy e’tibor amaliy mashg‘ulotlarga qaratiladi. Asosiy maktabni
tugatgan o‘smirlar tugallanmagan o‘rta ta’lim haqida shahodatnoma oladi. Ushbu
hujjat bilan kasb-hunar maktablari
(berufsschule yoki proffesionalschule)
ga kirish
mumkin. Bizdagi KXKlariga o‘xshab ketadigan
mazkur maktablarda talaba
muayyan kasb-hunar bo‘yicha bilim va tajriba oshiradi. O‘quvchilar o‘rta
ta’limning eng muhim bo‘g‘ini bo‘lgan
gimnaziyada
(gymnasium) to‘qqiz yil 5-13
sinfgacha ta’lim oladi. Real maktabning 10-sinfini tamomlagan yoshlar esa
gimnaziyada 3 yil o‘qiydi. Mazkur ta’lim dargohida gumanitar, tabiiy fanlar va
xorijiy tillar chuqur o‘rgatiladi. O‘quvchilar 11 sinfdan tanlagan yo‘nalishidan
kelib chiqib, asosiy vaqtini bir necha fanni chuqur o‘rganishga sarflaydi.
Gimnaziya - oliy ta’limga tayyorgarlikning hal qiluvchi bosqichi. Negaki,
gimnaziyani
tugatganlik
to‘g‘risidagi
etuklik
shahodatnomasi
(
abitur
)
universitetga imtihonsiz kirish huquqini beradi.
Ammo etuklik shahodatnomasini
olish oson emas. O‘quvchiga ushbu hujjatni berishda uning o‘n uch yil davomidagi
natijalari hamda 4 fan bo‘yicha yakuniy imtihon baqolari inobatga olinadi. Olmon
zaminida oliy o‘quv yurtiga kirish uchun o‘n uch yil yaxshi natija bilan o‘qish
kerak. Ana shundan keyingina universitet yo‘llari ochiladi. Ta’lim tizimida
umumiy maktablar (gesamschule) ham mavjud.
Unda yuqorida zikr etilgan
maktablar dasturi o‘n yil davomida uyg‘un holda o‘qitiladi, ya’ni o‘quvchilar ham
gumanitar, ham texnik fanlar yo‘nalishida bilim oladi. Umumiy maktab
bitiruvchilari ham so‘nggi 3 yillik majburiy ta’limni gimnaziyada davom ettiradi.
Birlashgan maktab boshlang‘ich maktabdan keyin o‘tiladigan maktab turlaridan
yana biridir. Ushbu maktabda asosiy va real maktablarni bitirgandagi
guvohnomalar beriladi. Agar unda gimnaziyaning yuqori sinflari mavjud bo‘lsa, u
holda etuklik shahodatnomasi beriladi. Germaniyada davlatga qarashli maktablar
bilan birga xususiy ta’lim maskanlari ham faoliyat yuritadi. Xususiy maktablar
o‘rta ta’lim maskanlarining 2 foizini tashkil etadi. O‘quv dasturlari an’anaviy
maktablardan farq qiluvchi xususiy maktablarni Federal ta’lim
va madaniyat
vazirligi nazorat qiladi. Xususiy maktablar sanoat, til, kosmetika, gimnastika, uy
33
xo‘jaligi kabi ixtisoslashgan yo‘nalishlarda ta’lim beradi. Nodavlat ta’lim
maskanlari bir-birini qo‘llab-quvvatlash uchun xususiy maktablar uyushmasi
(Bundesverband Deutscher Privatschulen)ga birlashgan. SHuningdek,
nogiron va
aqliy qobiliyati cheklangan bolalar uchun maxsus maktablar ochilgan. Olmon
maktablarida xorijlik fuqarolar ham ta’lim olishi mumkin. Xorijliklar mahalliy
shart-sharoitga moslashishi, nemis tilini puxta o‘zlashtirishi uchun tayyorlov
kurslari tashkil etiladi. Nemis pedagoglari iste’dodsiz o‘quvchining o‘zi yo‘q, deb
hisoblashadi.
