Tutning silindrosporioz kasalligi. Kasallikni -
Cylindrosporium macylans
Jans
. Zamburug’i qo’zg’atadi. Kasallik 1814 yil Italiyada, 1918 yil O’rta
Osiyoda, 1975 yil Respublikada aniqlangan. Kasallikni kelib chiqishi, iqtisodiy
zarari va sistematika sini olimlardan S.F.Morozov, N.Mixaylov Ye.M.
Ashkinadze kabilar o’rgangan. Kasallik belgilari bargning orqa tomonidan har xil
shakldagi qo’ng’ir dog’lar hosil qilib uning atrofi qora hoshiya bilan konidial
mog’or mevatanani hosil qiladi. Dog’lar hosil bo’lgan barglar vaqt o’tishi bilan
sarg’ayib tushib ketadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi 25-27
0
S haroratda yaxshi
rivojlanadi. Tut daraxtining silindrosporioz bilan zararlanishi 3 balli shkala bilan
hisoblanadi. 1 ball - bargda kichik dog’lar paydo bo’ladi, 2 ball -bargning 25
foizi zaralanadi, 3 ball- bargning 75 foizi zararlanadi.
Kasallik kuchli rivojlangan yillarda bir tup tut daraxtidan 16-20 kg hosil
olish o’rniga hosildorlik 4-8 kg/ga tushib ketadi. Kasallik bargda hosil bo’lgan
konidiyalar hisobiga shamol va suv vositasida tarqaladi. Kasallikka Xasak,
Saniish–3,5, Jar ariq navlari beriluvchan, Kokuso- 70, Sioziso, Vostok, Gruziya
navlari chidamlidir.
Qarshi kurash choralari: Tutzorlarga mo’ljallangan 1 ga yerda ko’chatlar
soni 6600 tadan oshmaslik kerak, 1 ga tutzorga N-120-180. P-60-90. K-30-40 kg
miqdorda mineral o’g’itlarni qo’llash kerak. Tutzorlarni tuprog’ini 25-30 sm
chuqurlikda shudgorlash, ekinzorlardagi begona o’tlarga qarshi o’z vaqtida
kurashish kerak va ularning qoldiqlarini yoqib tashlash lozim. Kasallik belgilari
paydo bo’lgan tutzorlarni oltingugurt oxak eritmasi bilan ishlov berish (5 gradusli
bunday eritma tayyorlash uchun 1 hissa oxak, 2 hissa oltingugurt,17 hissa suv
zarur) uchun 1 tup tutga 2 l miqdorda eritma holida sepiladi.
272
Bu kasallikning nomlanishi xoldorlik so’zidan kelib chiqqan bo’lib, kasallik
qo’zg’atuvchisi
Cylindrosporium
zamburug’i xisoblanadi. Kasallik Yaponiya,
Italiya, Bolgariya, Turkiya, Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, AQSh,
Markaziy Osiyo, Kavkaz orti, Krim va Ukrainada keng tarqalgan. Bu kasallikni
dastlab1814 yilda Italiyada,1918 yilda Markaziy Osiyoda, 1925 yilda Toshkent
rayonida tarqalganligi aniqlangan (Zaprometov, 1950).
Kasallikning tashqi belgilari dastlab barg yuzasida xar xil shakldagi qo’ng’ir
rangdagi yumaloq dog’lar paydo bo’ladi.Bu dog’larning chegarasi barg
tomirigacha bo’lgan joylarni egallab, atrofi xoshiya bilan o’raladi. Dog’ xosil
bo’lgan to’qimalar nobud bo’ladi. Bargning orqa tamonida zamburug’ning
miseliysida xosil bo’lgan konidiyalar bilan qoplanadi. Dog’lar dastlab xosil
bo’lganda o’lchami 0,25 mm ni tashkil qilib, keyinchalik shakli yiriklashib boadi
va oq rangdagi miseliy bilan qoplana di. Dog’lar barg tomiri bilan chegaralanadi.
Bunday dog’larning o’lchami 4-15 mm ga yiriklashadi. Ba’zan dog’lar bir biri
bilan qo’shilib 30-60 mm xajmni egallaydi. Barg yuzasidagi dog’lar soni
kasallanish darajasiga qarab bittadan elliktagacha bo’lishi mumkin. Kasallangan
barglar muntazzam sarg’ayib borib keyinchalik tushib ketadi. Kech kuzda tushib
ketgan barg yuzasi dagi oq rangdagi miseliylar qora rangga kiradi.
Kasallikni keltirib chiqaruvchi zamburug’larning sistematik o’rni to’g’risida
dastlabki ma’lumotlar A.Yachevskiy (1917) tamonidan aniqlangan. Uning
fikricha Takomillashmagan zamburug’lar sinfi, melankoviylar tartibiga mansub,
Cylindrosporium
turkumiga mansub
S.maculans
turi kasallikni keltirib chiqaradi.
Zamburug’ning xaltachali bosqichi O’rta Osiyoda kuzatilmasada, u tushib ketgan
barglarda qishda xosil bo’ladi va
Mycosphaerrlla mori (Fkl.) Lind
deb
nomlaniladi.
Bu zamburug’ parazit xayot kechirib, barg epidermisining ostki qismida
stroma xosil qiladi. Stromada uzun ipchali konidiyalar etiladi. Stromalar shakli
kichik, yumaloq, o’lchami 35-140 mkmni tashkil qiladi. Stromalar epidermisni
yorib chiqqandan keyin zamburug’ning qisqa konidiya bandlari xosil bo’lib,unda
273
konidiyalar etiladi. Konidiyalar silindr shaklda bo’lib,qisman egilgan, rangsiz,
uchi o’tmas, bir tamonga ingichka lashib boradi. Konidiyalar uchtadan
beshtagacha to’siqchali bo’lib, ularda yog’ tomchilari xosil bo’ladi.
Konidiyalarning uzunligi 34-52, qalinligi 3,8-4 mkm ni tashkil qiladi.
Kasallikning kelib chiqishida
Cylindrosporium maculans
turidan tashqari
Cylindrosporium moricola Jacz
., xam qatnashadi. Bu tur Tojikiston va AQSh
ning sharqiy qismlarida kasallik keltirib chiqarishi aniqlangan.
Cylindrosporium
maculan
s zamburug’i bir tomchi suvda 5 soatdan keyin una boshlaydi.
Konidiyaning unishi uchun optimal sharoit 19-27
o
S , maksimal xarorat 35-37
o
S
ni tashkil qiladi. Zamburug’ konidiylari 27
o
S xaroratda 20 soatdan keyin to’liq
unib chiqadi. Kondiyalarning unishiga yorug’lik ta’siri kuzatil maydi.
Konidiyalar oxirgi xujayralaridan una boshlaydi. Ungan xujayralardan 200 mkm
uzunlikdagi o’simtalar xosil bo’ladi.
Zamburug’ni kasallangan o’simlik barglaridan ajratib olish uchun uni kichik
bir bo’lagi strelizasiya qilingan nam kameraga joylashtiriladi. Bargning
kasallangan yuzasida zamburug’ning oq rangdagi miseliysida xosil bo’lgan
konidiyalar g’ubori xosil bo’ladi. Zamburug’ning bu konidiyalari strelizasiya
qilingan suvda yuvib olinib, undagi konidiyalar mikro- biologik ilgak vositasida
agarli oziqa ustiga ekiladi.
Zamburug’ni o’stirish uchun pivoning suslosidan tayyorlangan agarli
oziqasidan foydalaniladi. Oziqaga ekilgan konidiyalar bir biri bilan chalkashib
ketgan miseliyni xosil qiladi. Miseliy qirralari dastlab kul rangda keyin qo’ng’ir
rangdagi do’mboqlarni xosil qiladi. Bu do’mboqlarning chetlarida zamburug’
ko’p miqdordagi konidiyalarni xosil qiladi. Bu konidiyalar bargning tabiiy
zararlanishidan xosil bo’lgandagi konidiyalarga shakli va kattalaigai bilan
o’xshash bo’ladi. Suniy oziqa muxitida zamburug’ning qarishidan
do’mboqchalar atrofi qoraya boshlaydi. Kultura ekilgandan keyin 20 kun o’tgach
xlamidosporalar xosil bo’la boshlaydi. Xlamidosporalar shakli dumaloq, qator
joylashgan bo’lib, chetlari yaxshi ifodalan magan, donador, o’rtasida o’lchami
274
7,5-11 mkm xajmdagi bir tomchi yog’ xosil bo’ladi. Ba’zan xlamidosporalar
zanjirga o’xshab xosil bo’ladi. Bunday xlamidosporalar unganda zamburug’nin
oq rangdagi miseliysidan tashkil topgan g’uborida konidiyalar xosil bo’ladi.
|
