partiyasini solishga yetarli miqdorda karavotlar bo’lishi kerak. Kutish joyidagi
yerga esa qanor yozib qo’yiladi. Kutish joyining umumiy sathi bir kun davomida
keladigan tirik pillalar miqdoriga qarab oldindan mo’ljallab qo’yiladi.
Qabul qilingan pillalarni saqlaydigan ayvon bir kun davomida qabul qilingan
tirik pillalarni saqlash uchun xizmat qiladi. Navli va navsiz pillalarni saqlash uchun
ajratilgan joy asfaltlangan, usti yopiq bino yoki ayvon bo’lib, u shamoldan,
yog’ingarchilikdan hamda quyosh nuridan saqlangan bo’lishi kerak. Bundan
115
tashqari, qorapachoq pillalar navli pillalar saqlanayotgan joydan kamida 200 m
narida ochiq maydonchada saqlanadi.
Tirik pillalarni saqlash vaqtida ularning massasi kamayadi. Bir kun davomida
tirik pillalar massasining kamayishi ko’p yillik ilmiy kuzatishlar va ishlab
chiqarishdagi tajribalarga asoslanib, respublika pillachilik boshqarmasi tomonidan
1,25% miqdorida belgilangan. Pilla massasini bunday kamayishi g’umbak
tanasining massasi kamayishi hisobiga, aniqrog’i g’umbakni kapalakka aylanishida
sodir bo’ladigan fiziologik jarayonlarni ketishi uchun g’umbak tanasi tarkibidagi
oziq moddalarni sarflanishi hisobiga ro’y beradi.
Ushbu kamayish kapalak chiqish vaqtiga kelib dastlabki massadan 10-12 %
gacha o’z massasini yo’qotadi. Ammo keyinchalik bu raqam kuniga 1,2 – 1,5%
teng bo’ladi. Bu massani yo’qolishi bir vaqtda ipakchanlikni oshishiga sabab
bo’ladi, chunki pilla qobig’ining massasi kamayadi, uning namligi standartdagi
(o’lchov) 10% atrofida saqlanadi, g’umbakning massasi kamayadi, bu esa tabiiyki
pilladagi ipak miqdorini ko’payishiga sabab bo’ladi.
Pillalarni vaqtincha tashkil etilgan qabul punktidan ularga dastlabki ishlov
berish bazasiga olib kelishda pilla massasini kundalik kamayishi hisobga olingan
holda qabul qilinadi. Pillalarni qabul punktida necha kun saqlanganidan qat’iy
nazar ularning massasini yo’qotish miqdori ko’pi bilan 2,5% dan oshmasligi kerak
va shuncha % pillani hisobdan chiqarishga ruxsat etiladi.
Pillalar dastlabki ishlov berish bazasida alohida partiyalari bo’yicha qayta
tortilib, ularning haqiqiy massasi aniqlanadi va shu massa bo’yicha quritishga
rasmiylashtiriladi.
Tirik pillalar massasini o’zgarishi (Us) (pilla ichidagi g’umbaklarni hayot
faoliyati sababli ularning massasi kamayadi) shartli ravishda pillaning qurishi
deyiladi va quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi.
Us
1
2
1
M
M
M
100
Bu yerda: M
1
– pillakorlardan qabul qilingan pilla partiyasining massasi, kg.
116
M
2
– dastlabki ishlov berish bazasiga topshirilgan o’sha pilla partiyalarining
massasi, kg.
Birinchi kunda pillalarni saqlash vaqtida eng ko’p qurishi, qurtni g’umbakka
aylanib bo’lishidan, ya’ni g’umbak tanasining shakllanishi tugashidan dalolat
beradi. Massasining eng kam yo’qolishi pilla yoshini 3-4 kunlik davriga to’g’ri
keladi, so’ngra pillalarni yoshi ortishi bilan ular massasining yo’qolishi - qurishi
ham orta boradi. Pillalarni mavsumdagi haqiqiy qurishi shu me’yorga to’g’ri
keladi.
Agar pillalarga dastlabki ishlov berish bazasining hududida qabul punkti
uchun faqat bitta usti yopiq ayvon bo’lsa, unda sathining bir qismini ko’rsatilgan
normaga – me’yorga rioya qilgan holda kutish, tortish va saqlash uchun joy
ajratiladi, bunda pillalar saqlanadigan joy ularni qabul qiluvchilar soniga ko’ra
qismlarga ajratilib, alohida o’ralgan bo’lishi kerak.
Pillalarni pillakorlardan qabul qilib olish faqat kunning yorug’ vaqtida amalga
oshirilishi kerak, pillalarni tunda har qanday sun’iy yorug’likda qabul qilish
qat’iyan man etiladi.
Pillalarni navlar aralashmasi har bir zot (duragay) uchun oldindan alohida
ajratilgan qanor yoki qattiq mato to’shalgan joyga to’kiladi. Pillalar qator tizma
jo’yak shaklida balandligi 50 sm gacha va eni 75 sm gacha qilib joylashtiriladi,
ular orasidagi yurish uchun ajratilgan joy 50 sm dan kam bo’lmasligi kerak.
Navsiz pillalar zot va duragaylarga ajratilmagan holda qator tizma jo’yak
ko’rinishida balandligi 20 sm gacha, eni 75 sm gacha qilib joylashtiriladi, ular
orasidagi yurish uchun ajratilgan joy 50 sm dan kam bo’lmasligi kerak.
Davlat standartining tarkibi sotiladigan yoki topshiriladigan mol hamda
buyumni parametr va shartlarni o’z ichiga oladi. Davlat standartini buzuvchilar
qonun asosida jazolanadi. Shu davlat standarti (GOST 631-2004) bo’yicha pilla
qobig’ining sifatiga qarab pillalarni qabul qilish va namunalarni tahlil qilish hamda
nav va xillarga ajratish amalga oshiriladi.
Mazkur standart pillaga dastlabki ishlov berish bazalarida yoki ularning qabul
qilish punktlarida tayyorlanadigan tut ipak qurtining oq pillali zot va
117
duragaylaridan iborat tirik pillalariga joriy etiladi. Standartda ishlatiladigan ba’zi
atamalar GOST 3398-74 bo’yicha aniqlanadi.
Tut ipak qurtining tirik pillalari qobig’ining sifatiga qarab I, II navlarga,
nostandart, navsiz va qorapachoq pillalarga bo’linadi.
I- navga qobig’i shikastlanmagan toza pillalar kiradi. Qobiq sirtidagi dog’
yoki dog’larning umumiy diametri 5 mmdan katta bo’lmagan, har bir dasta izining
uzunligi 10 mm dan katta bo’lmagan, har bir silliq yaltiroq joyining uzunligi 10
mm dan katta bo’lmagan pillalar bo’lishiga yo’l qo’yiladi.
II – navga qobiq sirtidagi dog’ yoki dog’larning umumiy yuzasi qobiq
yuzasining to’rtdan bir qismidan oshmagan, har bir dasta izining uzunligi 15 mm
dan katta bo’lmagan, har bir silliq yaltiroq joyining uzunligi 15 mm dan katta
bo’lmagan, bir qutbi o’tkir uchli, ezilgan, yupqa qobiqli, buzuq shaklli va ichi
ko’rinmaydigan yupqa qutbli pillalar kiradi. Pilla qobig’ining sirtida bir necha
dasta izi yoki silliq yaltiroq joyi bo’lgan taqdirda uning navi dasta izi yoki silliq
yaltiroq joyining eng kattasiga qarab aniqlanadi.
Navsiz pillalarga qobiq sirtidagi dog’ yoki dog’larning umumiy yuzasi qobiq
yuzasining to’rtdan bir qismidan ortiq bo’lgan, dasta izining uzunligi 15 mm dan
katta bo’lgan, silliq yaltiroq joyining uzunligi 15 mm dan katta bo’lgan, uzunligi
bo’yicha qobig’i o’ta ezilgan va pachoqlanib yopishgan, ichki dog’lari qobiqning
sirtiga
chiqqan,
kigizsimon,
paxtasimon,
qo’shaloq g’umbakli, teshik,
mog’orlagan, qotib qolgan, chala o’ralgan, xom, yupqa qutbli, juda buzuq shaklli
va ikkala qutbi o’tkir uchli pillalar kiradi
Tirik pillalar saralanmagan navli pilla aralashmasiga, navsiz pillalarga va
qorapachoqqa ajratilgan bo’lishi shart. Saralanmagan navli pilla aralashmasida
begona aralashmaga, pillaga ilashgan losga, qorapachoqqa, shuningdek 10,0 %
ortiq navsiz pillalar bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi.Navsiz pillalarda begona
aralashmaga, shuningdek 0,1 % ortiq qorapachoq bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi.
Tirik pillalar toza, quruq yashiklar, qutilar, savatlarga joylanadi.
Ikki va uch kundan so’ng terilgan pillalar yigirilganda, birinchi uzilishigacha
yigirilishi juda past (209-358 m) ko’rsatgich olingan, bu esa normal yetilgan (7-9
118
kunda terilgan pillalarning ko’rsatgichidan (685-811m) 2-3 marta kam bo’lgan.
Yetilmagan (xom) pillalarni terib topshirish, ipak qurtining pilla o’rashda
to’xtashiga va o’ralayotgan pilla ipining uzilishiga olib keladi. Keyinroq pilla va
uning ichidagi qurt pillaxonada tinch qoldirilgan davrda, yana pilla o’rashni davom
ettiradi. Lekin ipning uchi yangidan ipak qurti og’zidan chiqarilgan ipak hisobiga
boshlanadi.
Ana shunday pilla o’rashdagi texnologik jarayonlarning buzilishi pilla
sifatining undan chiqadigan ipak miqdori va chuvalanayotgan ipning birinchi
uzilishgacha bo’lgan uzunligining past bo’lishiga asosiy sabab bo’ladi. Qabul
qilingan xom pillalarni, ko’pchilik pillaxonalarda pilla ichidagi qurt g’umbakka
aylanib, yetilib pishishiga imkoniyat yaratish maqsadida 1-2 kun saqlaydilar.
Bunda kasal qurt va g’umbaklar chirib parchalanadilar, natijada ichidan, pilla
qobig’ining yuziga chiqqan dog’li pillalar ko’payadi. Bu xol pilla qobig’ining va
undan olingan ipakning sifatini pasaytirib yuboradi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shuni ko’rsatdiki, pillalarning pishib
yetilishi, ya’ni qurti g’umbakka aylanishi va g’umbakning po’sti qotishini kutib,
ularni 7-9 kunda terish va qabul punktlariga topshirish eng optimal muddat
hisoblanadi. Respublikada pilla yetishtiruvchi xo’jaliklar xom pilla terilishi va
ularni qabul qilib olish hisobiga millionlab zarar ko’radilar. Bunday hisob-kitobsiz
va savodsizlarcha pilla yetishtirishga va tayyorlashga chek qo’yish uchun joylarda
mutaxassis, hamda qurt boquvchilarga tushuntirish, ularni o’qitish, pillachilik
korxonalarida tartibni va javobgarlikni oshirish va moddiy qiziqtirishni joriy qilish
lozimdir.
| 