147
chirigan olmaning xidi keladi.
Kasallik ko’zg’atuvchisi o’sha vaqtlarda o’ziga
xos termin-nomlar bilan
atalib, aniq bakteriya nomlari bilan atalmagan. Paster o’lat-flyasheriya kasalligi
bilan kasallangan qurtdan “yadroli pibrionlar” aloxida yakka-yakka kichik
bakteriyalar,zanjirsimon ko’rinishli donachalarni (streptokokk) kuzatgan. Bu
bakteriyalarning mikroskopik tuzilishi tasvirlangan,ammo bu bakteriyalarning
flyasheriya kasalligini qo’zg’atishi mumkin degan ma’lum bir fikrga kelmagan.
Flyasheriya bilan kasallangan qurtlardan toza kultura-bakteriyalarni
ajratib
olishga urungan va muvofiq bo’lgan olim Makiatidir. U L.Paster kuzatgan
bakteriyalar bilan bir xilligini aniqladi va u bu bakteriyalarni ipak qurti basillasi
deb nomladi.
Ko’pgina olimlar ilgari bu bakteriya tuproqda uchrovchi
Bacillis
megantherum deb hisoblashdi. Keyinchalik esa ko’pgina mualliflar,
olimlar
Makkiati ajratgan bakteriya alohida entomopatogen bakteriya
Bacillislombycis turi
deb hisoblashdi.
XIX
asr
o’rtalarida kasallik qo’zg’atuvchi bakteriyalarni kasallik
qo’zg’atishini tasdiqlash uchun uchta talab qo’yilgan edi. Bu talab “Triadu Koxa”
deb nomlangan:
1) Kasallik qo’zg’atuvchi bakteriya toza kulturasini ajratish.
2) Tajribada organizmni kasallantirib ko’rish.
3) O’rganilayotgan kasallikning klinik belgilarini va alomatlarini xarakterlab
berish.
1905 yil S.Ishivata ipak qurtining yuqori toksinli sotto-basilla deb ataluvchi
ichak taksikozi kasalligini qo’zg’atuvchisini va u qurtlarning ommaviy o’limiga
sabab bo’lishini aniqlaydi.
Flyasheriyaning rivojlanish jarayonida qurtning ichak florasida birqancha
buzilishlar sodir bo’ladi. Ichak devorlarining funksiyasi buziladi.
Kasallik aniq
ko’zga tashlanadi ichak epiteliyasi hujayralari yemirilib ipak qurti o’ladi.
Flyasheriya kasalligini qo’zg’atuvchisi yaqin vaqtlargacha ham aniq
bo’lmagan 1960 yillarda Yaponiya olimi Sh.Yamazaki o’lat-flyasheriya kasalligini
148
viruslar ham qo’zg’atishini aniqlagan. O’lat kasalligining turlari ko’p bo’lib, ularni
viruslar va basillalar keltirib chiqaradi.
Basillalar va viruslar tomonidan flyasheriya-o’lat kasalligiga yo’liqqan
qurtlarning o’rta ichagida virus vabasillalar jadal rivojlanib, ichak
to’qimalalarini butun ichki bo’shliq to’qimalalarini yemirib chiritadi va ular
o’limi oldidan dastalarga va so’kchaklarga osilgan holatda o’ladi. Ayrim qurtlar
pilla o’rashi ham mumkin, ammo yupqa po’choqli pillalarni hosil qilib pilla ichida
nobud bo’ladi. Qurtlarning pilla ichida chirish yoki osilib o’lganlaridan sizilib
chiqgan suyuqlik pillalarda dog’lar hosil qilib nobob pillalarga aylantiradi.
O’lat-flyasheriya kasalligini qo’zg’atuvchi basillalar Bacilli sthuringiensis va
Bacillis prodiglosus rivojlanishi uchun tashqi muhit faktorlaridan harorat va
namlik katta rol o’ynaydi.
10
Yuqorida ko’rsatilgan basillalar ipak qurtining ichagiga barg bilan og’iz
bo’shlig’i orqali o’tib u yerda ommaviy ko’payishi natijasida o’zidan ko’plab
o’tkir zaxar-toksin ishlabchiqaradi. Oshqozonda o’plab o’plangan zaxar natijasida
qurtlar dastaga kirmasdan to’kiladi, qurtning ichak funksiyalari butunlay buziladi
ichak shirasining ishqoriyligi oshadi ph 8.9 bo’lib ishqoriyligi butunlay oshib
iste’mol qilingan barglarning bo’lakchalari chiriydi.
O’lat kasalligining paydo bo’lishi asosan ipak qurtining 5-yoshida sodir
bo’ladi, sababi bu yoshda ular eng ko’p barg iste’mol qiladi, natijada oshqozonda
to’plangan oziq moddalarning tarkibida mikroorganizmlar rivojlanib, ichak
epiteliysining yemirilishiga sabab bo’ladi, asta-sekin
esa ipak qurtining butun
bo’shlig’iga o’tib ichki organlarini zaxarlaydi.O’lat kasalligiga chalingan qurtlar
berilayotgan barglarga befarq qaraydi, bezovtalanadi va doimo harakatda bo’lib
berilgan barg shoxlariga, sukchaklarga, xona
devorlariga hatto shiplarga, yerlarga
tarqalib o’rmalab yuradi. Kasallik avjiga chiqqanda, qurtlar o’limi oldidan og’iz
bo’shlig’idan qusuqlar ajralib turadi, qusuq bilan birga barg parchalari ko’rinadi.
Qurtning orqa chiqaruv teshigidan qora suyuqlik ham ajralib chiqib turadi.
149
Kasallikdan nobud bo’lgan qurtlar oxirgi bo’g’imlardagi yolg’on oyoqlariga
osilgan holatda osilib o’ladi. Bunday ko’rinish virus
flyashe-riyasida ham sodir
bo’ladi, buni biz virus kasalligi mavzusida atroflicha ko’rib chiqamiz. O’lat
kasalligini qo’zg’atuvchi bakteriyalarning rivojlanishi ipak qurtining ichak
shirasini ishqoriyligi past va yuqori bo’lishiga qarab uchta fazada boradi:
