114
VII bob. ANORGANIK OSHLOVCHI BIRIKMALAR
7.1. Xromli oshlovchi birikmalar
7.1.1. Xromkompleks birikmalarning tuzilishi
Oshlovchilarning qo‘llanilishi
Oshlovchi anorganik moddalarning ko‘p qismi bizga ma’lum
bo‘lib, bularga xrom, alyuminiy, temir, titan, sirkoniy, kremniy,
molibden, ruh va boshqa birikmalar kiradi.
Bularning asosli
birikmalari oshlash xususiyatiga ega hisoblanadi.
Anorganik birikmalarning oshlash qobiliyati ikki omilga
bog‘liq:
– ikki va undan ko‘p markaziy atomi bo‘lgan metall ionining
kompleks hosil qilish hamda organik kislotalar anioni va
kollagenning funksional guruhlari bilan barqaror komplekslar hosil
qilish qobiliyatiga bog‘liq;
– metall gidroksidini cho‘kmaga tushirish pH muhitiga bog‘liq;
pH muhitning pasayishi bilan anorganik
birikmalarning oshlovchi
xususiyati ham pasayadi va bu bilan bir necha anorganik
birikmalarning oshlash xususiyati xrom birikmalarinikidan past
ekanligi bilan tushuntiriladi.
Xrom
birikmalari
yordamida
ham
texnologik,
ham
ekspluatatsion jihatdan juda yaxshi charm olish mumkin. Bu
charmlar uzoq muddat saqlanish xususiyatiga ega. Xrom oshlovchi
birikmalarni dastlabki qo‘llash davrida ular asosan poyabzalning
ustki qismi uchun charm ishlab chiqarishda qo‘llanilgan.
Hozirgi
kunda xrom birikmalari qariyb barcha charm turlari uchun alohida
yoki o‘simlik va sintetik oshlovchilar hamda boshqa anorganik va
organik birikmalar bilan birgalikda qo‘llanilib kelinmoqda.
Alyuminiy birikmalar boshqa oshlovchilar bilan birgalikda
oshlash uchun charm sanoatida qadimdan qo‘llaniladi. Biroq
alyuminiy birikmalari bilan oshlash ma’lum bir vaqtgacha ishlatildi,
xolos.
Bunga asosiy sabab shuki, oshlash uchun ishlatiladigan
alyuminiyning asosli sul’fat, xlorid va nitrat birikmalari derma
115
oqsillari bilan mustahkam bog‘lanish hosil qilmaydi. Suv ta’sirida
bunday bog‘lanish uziladi va charm esa oshsizlanadi. Lekin bu
birikmalarga organik oksikislotalar,
oksiorganik birikmalar,
aminosmolalarni alohida holda yoki boshqa kompleks hosil
qiluvchilar bilan birgalikda qo‘shib ishlatish alyuminiy tuzlarini
charm va mo‘yna ishlab chiqarishda qo‘llash imkonini beradi.
Temir tuzlari bilan charm olish xrom birikmalardan oldin
ma’lum bo‘lsada, lekin hozirgi kungacha qo‘llanilmayapti, bunga
sabab shuki, temir tuzlari bilan oshlangan
charmning sifati vaqt
o‘tgan sayin yomonlashib boradi. Anorganik birikmalarning
orasidan oshlash xususiyatiga ega bo‘lgan sirkoniy va titanning (IV)
tuzlari muhim ahamiyatga ega. Sirkoniy va titanning asosli sul’fat
birikmalari oshlash xususiyati bo‘yicha xrom birikmalariga yaqin.
Sirkoniy sul’fatining oshlash xususiyati 1907 yilda aniqlangan
bo‘lsada, 1960 yillardan boshlab u ishlab chiqarishda qo‘llanila
boshlandi.
Oshlash xususiyatiga kremniy kislotasi ham ega bo‘lib, u bilan
oshlangan charm vaqt o‘tishi bilan o‘z xususiyatini o‘zgartiradi,
ya’ni mustahkamligi pasayib, sinuvchan bo‘lib qoladi.
Charm va mo‘yna ishlab chiqarishda turli xil oshlovchi
xususiyatiga ega bo‘lgan anorganik moddalardan, (III)
valentli Cr,
AI va (IV) valentli sirkoniy va titan tuzlari ishlatiladi.
Tabiatda xrom tuzlarining ikki va olti valentli birikmalari
mavjud bo‘lib, ular oshlash xususiyatiga ega emas, faqatgina, asosli
(III) valentli xrom kompleks birikmalari oshlash xususiyatiga ega
hisoblanadi.
