Fizikaviy modellashtirishda o‘rganish predmeti jarayonning o‘zi yoki unga
o‘xshash fizikaviy analogiya bo‘ladi (masalan, bosim bilan qaynoq ishlov
berishning imitatsiyasi sifatida tayyorlanmaning plastilin yoki qo‘rg‘oshin
modeli).
Analog modellashtirish jarayonning, tizimning yoki qandaydir bir
parametrlarning o‘zgarishining shakli bo‘yicha real ob’ektga o‘xshash bo‘lgan
predmet timsolini yaratishdan iborat.
Matematik modellashtirish – bu shakllantirilgan modelning real tizimga
mosligini aniqlash va bu modelni tadqiq qilish jarayoni bo‘lib, ko‘rib
chiqilayotgan predmet yoki jarayonning tavsiflarini olish imkonini beradi.
Matematik modellashtirishni qo‘llash ular bilan real eksperimentlar o‘tkazish
qiyin bo‘lgan yoki buning iloji bo‘lmagan ob’ektlarni tadqiq qilish imkonini
beradi.
Geometrik modellashtirish quyilgan vazifani bajarishning iloji bo‘lmagan
yoki bu juda murakkab bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Bir qator hollarda mazkur
142
usul bunday vazifalarni hal qilishning birdan-bir usuli bo‘lib hisoblanadi.
Analitik modellashtirishda tizimning elementlarining faoliyat ko‘rsatish
jarayonlari matematik munosabatlar ko‘rinishida (algebraik va boshqalar)
yoziladi. Analitik modelni quyidagi uslublar bilan tadqiq qilish mumkin:
analitik (asosan aniq echimlar olinadi);
sonli (yaqinlashuvchi echimlar olinadi);
sifatiy (yaqqol ko‘rinishda faqat echimning ba’zi bir xususiyatlarinigina
topish mumkin).
Kompyuterli modellashtirish – matematik modellashtirish bo‘lib, algoritm
(kompyuter dasturi) ko‘rinishida ifodalanadi, bu hisoblash eksperimentlarini
o‘tkazish imkonini beradi. O‘z navbatida kompyuterli modellashtirish sonli,
statistik va imitatsion modellashtirishga bo‘linadi.
Sonli modellashtirish hisoblash matematikasi uslublaridan foydalanishni
ko‘zda tutadi (analitik modellashtirishdan shu bilan farq qiladiki, bunda
modelning turli parametrlarini berish imkoniyati mavjud bo‘ladi).
Statistik modellashtirish o‘zida tizimning statistik tavsiflarini olish
maqsadida tizim (model) to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ishlov berishni taqdim
qiladi.
Imitatsion modellashtirishda jarayonlarning kechishining mantiqiy va
vaqtdagi ketma-ketligiga rioya qilish bilan tadqiq qilinadigan tizimning faoliyat
ko‘rsatish jarayonini kompyuterda qayta yaratish (imitatsiyalash) amalga
oshiriladi, bu ma’lum bir vaqt momentlarida tizimning yoki uning alohida
elementlarining holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish imkonini beradi.
Shuni qayd qilish joizki, modellashtirish uslublarining tasnifi etarlicha
shartli xarakterga ega, chunki bugungi kunda u yoki bu jarayonni tadqiq qilish
va
tasvirlashda
kompyuterli
modellashtirish
bilan
birgalikda
modellashtirishning bir nechta turlaridan birdaniga foydalanilmoqda.
Modellashtirishdan foydalanilganda ob’ektni loyihalashga ketadigan
xarajatlar, jumladan iqtisodiy xarajatlar an’anaviy tadqiqotlar yoki
ishlanmalarga qaraganda 10-100 martaga qisqarishi mumkin.
143
Keyingi yillarda metallarga bosim bilan ishlov berish sohasida asosiy
modellashtirish va kompyuterlashtirish ob’ektlari texnologiyalarni loyihalash va
optimallashtirish
jarayonlari
bo‘lib
hisoblanmoqda.
SHuningdek
optimallashtirish jarayonlarini avtomatlashtirish imkonini beruvchi integral
tizimlar ham rivojlanmoqda. Bunday tizimlar odatda uchta tiplashgan
elementlarni o‘z ichiga oladi: maqsad funksiyasi va bog‘lanishlarni tanlash,
maqsad
funksiyasini
hisoblash,
loyihalash
parametrlarining
maqsad
funksiyasinining minimumi yoki maksimumini ta’minlaydigan birikuvlarini
qidirish.
Metallarga bosim bilan ishlov berish jarayonlarida maqsad funksiyasi,
masalan, quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin: quymaning og‘irligi (odatda u
minimal bo‘lganda yaxshi bo‘ladi); shtampning to‘luvchanligi (odatda bir tekis
to‘lish maksimal bo‘lganda yaxshi bo‘ladi) va hokazolar. Bog‘lanishlar o‘zida
yo‘l qo‘yiladigan deformatsiyalar, deformatsiya tezligi, nuqsonlar paydo
bo‘lishining oldini oladigan harorat, shtamplardagi maksimal kuchlanish va
boshqalarni taqdim qilishi mumkin.
Metallarga bosim bilan ishlov berishda kompyuteri modellashtirishning
asosi bo‘lib zamonaviy dasturiy ta’minotdan foydalanish xizmat qiladi.
Texnologik jarayonlarning modellarini konstruktorlik ishlab chiqish va
chizmalarni shakllantirish uchun quyidagi hajmli loyihalash tizimlaridan
foydalaniladi: Rgo/Ep§teeg, 8oPs1Es1§e, 8oPsG\\^ogk8, «Kompas ZE»,
Ai1oSAO, 2\\^SAE va boshqalar.
Bunda bevosita metallarga bosim bilan ishlov berish jarayonlarini
modellashtirish va metallning deformatsiyalovchi kuchlar ta’siri ostida o‘zini
qanday tutishi hamda deformatsiyalash sharoitlarini prognozlash uchun
quyidagi ixtisoslashtirilgan dasturiy majmualar tobora keng tarqalishga ega
bo‘lmoqda: RogtRog§eZ, OeTogt ZEAK8U8, RAM-8TAMR, Ai1oRogt va
boshqalar.
Metallarga bosim bilan ishlov berishda ushbu kompyuter dasturlaridan
foydalanish quyidagilarga imkon beradi:
144
texnologik jarayonlarni ishlab chiqish muddatlarini qisqartirish, ularni
loyihalash va ishlab chiqarishga joriy qilishda tajriba-sanoat ishlarini
o‘tkazishga ketadigan vaqtni ham o‘z ichiga olgan holda;
amaldagi texnologiyalarni optimallashtirish;
tayyorlanmada nuqsonlar vujudga kelishini prognozlash va noto‘g‘ri
texnik echimlarni sanoat eksperimentlari boshlanmasdan turib bartaraf
qilish;
ishlab chiqiladigan texnik echimlarning ishonchliligini oshirish, jumladan
analog texnologik jarayonlarga ega bo‘lmagan noyob detallar uchun
buyumlar yoki tayyorlanmalarni olish bilan bog‘lanadigan metallarga
bosim bilan ishlov berish texnologik jarayonlari uchun.
Kompyuterli modellashtirishni amalga oshiradigan tizimlar uchun SAE
8u81et (Sotri1eg AIeyoEezщp 8u81et) atamasidan foydalaniladi.
Murakkab ob’ektlarni loyihalashning asosida yotadigan tamoyillar bir
qator nazariyalar va yondashuvlarda yoritilgan. Tizimli yondashuv ko‘proq
umumiy bo‘lib hisoblanadi va o‘rganiladigan hodisalar yoki murakkab
tizimlarning qismlarini ularning o‘zaro harakatlarini hisobga olish bilan ko‘rib
chiqishdan tashkil topadi.
Loyihalash
jarayonlarini
avtomatlashtirishga
bo‘lgan
barcha
yondashuvlarda asosiy moment shu bo‘lib hisoblanadiki, avtomatlashtirilgan
loyihalash tizimlari echimning ratsional variantlarini tanlashga asoslanadi, bu
variantlar o‘zida matematik, texnik, dasturiy, informatsion ta’minot va boshqa
ta’minot turlarini o‘z ichiga oladigan vositalar jamlanmasini taqdim qiladi.
Ta’minotning quyidagi etttita turini ajratish qabul qilingan:
| 