O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti elektr stansiyalari va

36 
shtirish va uning ravon rostlash birlamchi dvigatellar (bug‘ yoki 
gidroturbinalar) ning aylanish chastotalari to‘g‘rilagichlariga ta’sir etish 
yo‘li bilan bajariladi. Ulanayotgan generatorning kuchlanishini o‘zgartirish 
uyg‘otish chulg‘amidagi tokning oshirish yoki kamaytirish yo‘li bilan 
amalga oshiriladi. 
Aniq sinxronlash shartining amalga oshirishning ko‘z bilan ko‘rib 
nazorat qilish ikkita voltmetr (generator va tarmoq kuchlanishlarining 
tengligini nazorat qilish uchun), ikkita chastota o‘lchagich (ulardan biri 
tarmoq chastotasining, ikkinchisi ulanayotgan generator chastotasini 
ko‘rsatadi), shuningdek bir nomdagi fazalar kuchlanishlari vektorlarining 
bir-biriga mos tushishining nazorat qilish imkoniyatini beradigan maxsus 
asbob – sinxronoskop yordamida amalga oshiriladi. Bu asboblar 
sinxronizatsiyalash shitchalari yoki kolonkalari tarkibiga kiradi (6.3-rasm) 
va ular barcha elektr stansiyalarda mavjuddir. 
Aniq sinxronlashda ulash uchun signal berish payti sirpanish burchak 
tezligi (chastotalar farqi) bilan aylanayotgan
sinxronoskopning ko‘rsatkichi orqali aniqlanadi. Birlamchi dvigatelning 
tezlik to‘g‘rilagichiga tasir etib, chastotalarning tenglashishiga shunday 
erishiladiki, bunda sinxronoskop ko‘rsatkichi 20 s ichida bir martadan 
ortiq aylanmasin. Sinxronoskop shkalasida kuchlanishlarning fazalar 
bo‘yicha bir xil bo‘lishining ko‘rsatuvchi chiziq tortilgan. Signal berish 
uchun generatorning o‘chirgichini sinxronoskop ko‘rsatkichi chiziq 
tortilgan belgiga ozgina etmagan paytda ulash lozim, chunki 
o‘chirgichining ulanishi uchun sarflanadigan vaqtni ham hisobga olish 
kerak. 
Aniq sinxronlash qo‘lda yoki avtomatik tarzda bo‘lishi mumkin. 
Qo‘lda aniq sinxronlashning hamma jarayonlari nazoratchi tomonidan 
qo‘lda bajariladi. Nazoratchining noto‘g‘ri harakat qilib qo‘yishining 
yo‘qotish uchun sinxronlash sxemasiga maxsus blokirovka kirgiziladi, u 
noqulay paytda o‘chirgichining ulash uchun berilgan signalning o‘tishiga 
avtomatik tarzda to‘sqinlik qiladi. 
Avtomatik sinxronlash maxsus qurilmalar avtomatik sinxronizatorlar 
yordamida 
amalga 
oshiriladi. 
Avtomatik 
sinxronizatorlar 
sinxronlanayotgan generatorning kuchlanishi va chastotasining rostlash va 
uni nazoratchisiz tarmoqda ulash imkoniyatini beruvchi juda murakkab 
sxemaga ega. 
Aniq sinxronlash usulining kamchiliklariga jarayonini amalga 
oshirishning murakkabligi va uzoq davom etishining (bu ayniqsa 
energotizimning avariya ish rejimi sharoitida chastota va kuchlanishning 

37 
o‘zgarib turishi sodir bo‘lganda yana ham ko‘proq bilinadi, hamda 
boshqaruvchi shaxs yuqori malakaga ega bo‘lishi talab etishining hamda 
sinxronlash shartlari buzilsa, katta avariyalar sodir bo‘lishini kiritish 
mumkin. 
O‘z-o‘zining sinxronlashda generator uyg‘otilmay, taxminan 
sinxronlash chastotaga teng chastotada aylanayotgan vaqtida (sirpanish 
±2-3%) tarmoqqa ulanadi. Uzgich ulanishi zahoti uyg‘otish toki beriladi va 
generator 1-2 sekundda sinxronizmga tortiladi. 
Uyg‘otilmagan generator tarmoqqa ulangan paytda u tarmoqdan ancha 
katta reaktiv tok iste’mol qiladi. Stator chulg‘amidan oqib o‘tayotgan 
ushbu tok hosil qilayotgan aylanuvchi magnit maydonining generator 
rotorining chulg‘amida EYUK hosil qiladi. 
O‘ta kuchlanish tufayli izolyatsiyaning buzilishining oldini olish 
uchun generator rotorining chulg‘ami uzgichining ulashdan oldin o‘z-
o‘zini sinxronlash maxsus qarshiligiga yoki MAS (maydonni avtomatik 
sundirish) qurilmasining so‘ndiruvchi qarshiligiga tutashtirilgan bo‘lishi 
kerak, bu qarshilik MAS ulangandan keyin uziladi. 
Generator o‘z-o‘zini sinxronlash usuli bilan tarmoqqa ulanganda, unda 
o‘tkinchi jarayonlar sodir bo‘ladi va bular generatordan chiqqan simlardagi 
qisqa tutashuv jarayonlariga o‘xshash bo‘ladi. 
Generator-transformator 
bloklarini 
energotizim 
bilan 
parallel 
ishlashga ulanganda statorda hosil bo‘ladigan tok ancha kam bo‘ladi, 
chunki bu vaqtda transformator qarshiligining chegaralovchi ta’siri 
bo‘ladi. Shuni ham aytish kerakki, o‘z-o‘zini sinxronlashda statorning toki 
ulash paytida induktiv xarakterga ega bo‘ladi va demak, generatorning 
valida qo‘shimcha mexanik yuklamalar hosil qilmaydi. 
Elektr qurilmalarining qurilish qoidasi tokning sakrashi nominal 
tokdan 3,5 martadan ko‘p oshmaslik shartida, generatorlarning o‘z-o‘zini 
sinxronlash usuli bilan ulashga ruxsat etadi, ya’ni: 
(6.6) 
Bunda I’-boshlang‘ich o‘tkazish toki, kA; U-qurilmaning fazalari 
orasidagi kuchlanish kV; x
d
’-generatorning o‘tish qarshiligi, Om; x
c
-
energotizimning generator qisqichlarigacha bo‘lgan qarshiligi, Om; I
nom
-
generatorning nominal toki, kA. 
Generator o‘z-o‘zini sinxronlash metodi bo‘yicha ulash quyidagi 
tartibda bajariladi: 
ном
c
d
I
x
x
U
I
51
.
3
)
(
3
'
'




38 
generator sinxron tezlikdan ko‘pi bilan 2-3 % farq qiladigan 
aylanishlar chastotasigacha aylantiriladi, chastotalarning yo‘l qo‘yiladigan 
farqi, odatda, IRCH rele asosidagi avtomatik qurilma bilan nazorat 
qilinadi; 
shunt reostati va АРВ ning o‘rnatilishining o‘zgartiruvchi qurilma salt 
ishlaganda U
g.nom
. ni ta’minlovchi uyg‘otishga to‘g‘ri keluvchi holatga 
qo‘yilishi kerak, bunda MAS o‘chirilgan holatda bo‘ladi; 
generatorning viklyuchateli ulanadi va u ulangan zahoti MAS ni ulash 
uchun avtomatik tarzda buyruq beriladi. 
Generator tarmoqqa ulangandan so‘ng, qisqa vaqt asinxron dvigatelga 
o‘xshash ishlaydi. Asinxron sirpanish momenti generatorning rotorining 
sinxron chastotada aylanishga tortadi. Uyg‘otish berilgandan so‘ng 
rotorning chulg‘amida tokning ko‘payib borishi bilan asta-sekin oshib 
boruvchi sinxron momenti hosil bo‘ladi. Natijada generator vali keskin 
mexanik turtkilarga duch kelmaydi. 
O‘z-o‘zini sinxronlash usulininig asosiy afzalligi generatorning 
tarmoqqa ulash texnologiyasining soddaligidadir, chunki bu vaqtda 
ulanadigan generator bilan tizim kuchlanishlarining qiymatlarining va 
chastotalarining aniq to‘g‘rilashga hojat qolmaydi. Sinxronlash ancha 
soddalashadi va tezlashadi, ulashlardagi yo‘l qo‘yilgan xatolar tufayli 
mashinaning og‘ir buzilish ehtimollari yo‘qoladi, jarayonning 
avtomatlashtirish soddalashadi, shuningdek energotizimdagi chastota va 
kuchlanish o‘zgarganda ham ulash mumkin bo‘ladi. 
Normal ishlash sharoitlarida o‘z-o‘zini sinxronlash usuli generator-
transformator bloki sxemasida ishlaydigan va chulg‘amlari bilvosita 
sovitiluvchi turbogeneratorlarning, shuningdek hamma gidrogeneratorlarni 
ulash uchun qo‘llaniladi. 
Chulg‘amlari bilvosita sovitiladigan va generator kuchlanishi 
shinasida ishlaydigan turbogeneratorlarning, shuningdek chulg‘amlari 
bevosita sovitiluvchi generatorlarni ulash ham, odatda, aniq sinxronlash 
usuli bilan bajariladi. 
Avariya tugatilgach, hamma generatorlarni parallel ishga tushirish 
o‘z-o‘zini sinxronlash usuli bilan amalga oshirilishi mumkin. 

Download 1,76 Mb.