|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat instituti
Pdf ko'rish
|
| bet | 210/251 | | Sana | 07.06.2024 | | Hajmi | 7,63 Mb. | | #261339 |
Bog'liq biologiya majmuabug‘doy tritikum, javdar sekale
) nomidan kelib chiqqan. Bu
odam tomonidan yaratilgan yangi don ekinidir. Uning katta hosildorlik imkoniyatlari, tarkibida ko‘p
miqdorda oqsil va lizin, triptofan aminokislotalarini saqlanganligi, kasalliklarga va noqulay
sharoitlarga chidamliligi katta ahamiyatga ega ekanligini va istiqbolligini ko‘rsatadi. Tritikale
donining tarkibidagi oqsil moddasi bug‘doy donidagiga nisbatan 3-4% ko‘p, kleykovina esa
bug‘doynikidek, javdarga nisbatan esa 2-4% ko‘p, lekin sifati pastroq. Tritikalening doni non
tayyorlashda, kondityer sanoatida, pivo pishirishda va mollarga em sifatida foydalaniladi. Non
pishirish sifati bug‘doyga nisbatan pastroq, lekin bug‘doy unini (70-80%) tritikale uni bilan (20-30%)
aralashtirilsa, juda yaxshi sifatli non tayyorlanadi. Tritikalening ko‘k massasi va silosi bug‘doy va
javdarga nisbatan 0,5-1,0% ko‘proq hazm qilinadigan proteinga ega. Bir organizmda bug‘doy bilan
javdarni belgi va xususiyatlarini birlashtirish g‘oyasi taxminan 1875 yilda Edenburgda Angliya olimi
Uelsonning bug‘doy-javdar duragayi hosil qilinganligi to‘g‘risida maqolasi chop etilgandan keyin
vujudga keladi. 1881 yil Gyermaniyada Rimpau bug‘doy bilan javdar o‘rtasida (konstant) barqaror
oralik duragaylari ajratib olgan bo‘lsada, u vaqtda buning ahamiyatiga e’tibor berilmaydi va shuning
uchun amalda qo‘llanilmaydi. 1918 yilda Saratov qishloq xo‘jalik tajriba stansiyasida G.K.Meystyer
bunday duragaylarni (bug‘doy-javdar) javdar ekin maydonida bug‘doy bilan tabiiy duragaylanish
asosida hosil bo‘lganligini kuzatgan. 1925 yil V.N.Lebedev Belotsyerkov tajriba-seleksion
stansiyasida tabiiy javdar-bug‘doy duragaylarini topgan. Birinchilar qatorida geksaploid tritikaleni
o‘rgangan A.I.Dyerjavin hisoblanadi. U kishi 1933 yilda bug‘doy bilan javdarni chatishtirib birinchi
amfidiploidni hosil qildi. Undan keyin seleksiya ishida planli ravishda ko‘p mamlakatlarda jumladan
O‘zbekistonda tritikale navlarini yaratish ishlari avj olib yuborildi.
Gaploidiya.
Xromosomalar to‘plami dastlabki miqdorga nisbatan 2 marta kam bo‘lgan
organizmlar gaploidlar yoki monoploidlar deyiladi.
Gaploidlar bitta tuxum hujayra, sinyergid, antipod yoki chang donachasining rivojlanishidan
hosil bo‘ladi. Gaploid organizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, ular quyidagilardir: ular bir
biriga o‘xshash, lekin hujayralari va organlari kichik, kuchsiz rivojlangan va hayotchanligi past. Ular
to‘liq naslsiz (styeril) bo‘ladi, tabiatda juda kam vujudga keladi. Masalan, makkajuxorida-1000ta
donidan bitta, g‘o‘zada esa 3000ta chigitdan bitta hosil bo‘lishi mumkin. Gaploid organizmlarning
xromosomalari o‘z juftiga ega emas (gomologik xromosomalar yo‘q). SHuning uchun dominant
belgilar retsessiv belgilarni yashirin xolatga o‘tkaza olmaydi, ya’ni retsessiv belgilar ochiq
rivojlanadi. Bu esa seleksiya uchun yangi belgi va xususiyatlar paydo bo‘lishi manbai bo‘lib
hisoblanadi.
Amalda gaploidlar redutsiyalashgan partonogenez yoki androgenez yoki redutsiyalashgan
apogametiy natijasida hosil bo‘ladi.
Partonogenezda (yunon tilida partenos-(devitsa) qiz degani) murtak urug‘lanmagan tuxum
hujayrasidan rivojlanadi.
Androgenez (yunon tilida-andros-
erkak
degani) tuxum hujayrasining yadrosi rivojlanmay,
uning o‘rnini spermiyning yadrosi egallaydi. Natijada hosil bo‘lgan o‘simlik faqat ota o‘simligi
xromosomalar to‘plami borligi tufayli-faqat ota o‘simligi irsiyatiga ega bo‘ladi.
|
| |
