|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat institutiBog'liq biologiya majmuaStabillashtiruvchi tanlanish.
Bu tanlanish populatsiyaning o‘zgaruvchanligini qisqartiradi va
turg‘unligini oshiradi. Har bir populatsiyaning hayoti muhitga bogiiq. U yashab qolish uchun doim
hayot sharoitiga moslanishi kerak. Populatsiya butun hayoti davomida tabiiy tanlanish ma’lum davrda
hukmronlik qilgan tashqi muhitning kompleks sharoitiga moslashgan fenotipni vujudga keltirgan
genotipni
saqlay
boradi.
Agar
bir
necha
bo‘gin
mobaynida
yashash
sharoiti
o‘zgarmasa, u holda populatsiya — yuqori moslanish darajasiga ega bo’ladi va tabiiy tanlanish genetik
o'zgaruvchanlikni stabillashtirishga tomon yo‘naladi. Bunday sharoitda tanlanish to‘xtamaydi, balki
davom
etib, muhitga
yaxshi
moslashgan, o‘rtacha normaga
ega formalar saqlanadi,
normadan o‘zgargan organizmlar esa nobud bo’ladi. Tanlanishning bu formasini
Shmalgauzen
stabillashtiruvchi tanlanish deb nomladi.
Fenotip tomondan keskin o‘zgargan formalarning halokatga uchrashi tabiiy populatsiyalarda bir
necha bor kuzatilgan. Masalan,
G. Bempes
tomonidan chumchuqlar ustida o’tkazilgan kuzatishni olish
mumkin. U qattiq qor bo’ronidan so'ng yarim muzlagan, chalajon shahar chumchuqlarining 132 tasini
daladan laboratoriyaga olib kelgan. Ulaming 72 tasi tirilgan. Bempes o’lik va tirik qolgan
chumchuqlaming qanotini o’lchab ko‘rgan. Tirik qolgan chumchuqlar qanotining uzunligi o‘rtacha,
nobud bo’lgan chumchuqlamiki esa uzun yoki kalta bo’lgan, binobarin, qanotlari
o‘rtacha uzunlikda bo’lgan formalar bo'ron paytida tirik qolganligi, normadan o‘zgargan chumchuqlar
nobud bo’lganligi aniqlangan.
Hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar gulining yirik-maydaligi va shakli shamol
yordamida
changlanadigan
o‘simliklar
gulinikiga
nisbatan
anchagina
turg‘un
ekanligi ma’lum. Hasharotlar yordamida changlanadigan gullarning tuzilishidagi turg‘unlik o‘simliklar
bilan ularni changlatuvchilarning birgalikdagi evolyutsiyasi va o‘zgargan formalarning qirilishi bilan
bog’liq. Masalan, tukli ari tor gultojibarglar orasiga kira olmagani sababli, kapalak xartumchalari ham
uzun gultojibargga va qisqa changdonlarga tega olmaydi. Bunday o‘zgargan o‘simlik formalari
chetdan changlanmasdan nasl bera olmaydi.
Kem va Penrouz yangi tug’ilgan chaqaloqlarning o’limi protsenti ularning vazniga bog’liqligini
aniqladilar.
28
kunlik
chaqaloqlarning
vazni
o‘rtacha
bo’lganlariga nisbatan
og’ir
yoki kam bo’lganlari ko‘proq nobud bolar ekan. Lekin ba’zi bir qushlarda ko‘payishi qo‘ygan tuxumi
soniga bog’liq ekanligini aniqladi. Bunda u tabiiy tanlanish tufayli har bir qush uchun ma’lum
miqdorda tuxum qo'yish mavjud, degan xulosaga asoslandi. Tashqi tomondan qaraganda, go‘yo qush
qancha ko‘p tuxum qo‘ysa, u shunda ko‘p nasl qoldirishga moslashgandek bo’lib ko‘rinadi. Haqiqatda
esa qush bolalarining soni bilan ota-ona keltirgan oziq o‘rtasida nomutanosib
korrelatsiya
mavjud
bo’lagi. Odatda, qush bolalari qancha ko‘p bo’lsa, ular kam oziq bilan ta’minlanadi. Keyinchalik esa
tez-tez nobud bo’ladi. Chug‘urchuq uyasiga eng ko‘pi bilan 5 ta tuxum qo‘yadi. Agar 5 tadan ortiq
qo'ysa, oziq yetishmasligi sababli uchish davrida bolalaming eng nimjonlari nobud bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan misollarda tabiiy tanlanish bosimi bir belgiga, masalan, yashab qolishga
ijobiy ta’sir qilsa, boshqa belgi (tuxumlar soni) bilan nomutanosib muvozanatda bo’lishini ko‘rsatadi.
Bunday hodisalar moslanish, hayotchanlik nasl qoldiruvchi organizmlar fenotipining hamma
xususiyatlariga bog’liqligidan yana bir bor dalolat beradi. Individ fenotipi va genotipi, populatsiya va
uning
genofondi,
bularning
hammasi
yuksak
darajadagi
murakkab
sistemalar
bo’lib, ularning har biri tabiiy tanlanish orqali ikkinchisiga moslashadi.
Tabiiy tanlanish individ komponentlarining shunday muvozanatini vujudga keltiradiki, u
populatsiyalarning aniq sharoitga moslanishiga safarbar etadi. Shunday mutanosib moslanish tufayli
ayrim belgilar maksimum darajada namoyon boim ay, o'rtacha darajada rivojlanadi. Belgilari o ‘rtacha
darajada yoki unga yaqin darajada bo’lgan individlarning saqlanishiga qaratilgan tanlanish
stabillashtaruvchi tanlanish deyiladi. Bu tanlanish o‘rtacha normani saqlab, mustahkamlab o'zgargan
formalarning nobud bo’lishi bilan xarakterlanadi. Stabillashtiruvchi tanlanish organizmlar
rivojlanishini tashqi muhitda ro‘y beradigan tasodifiy o‘zgarishlardan saqlab, uni avtomatlashtirishi
katta ahamiyatga ega. Stabillashtiruvchi tanlanish normani mutatsion jarayonning vayron qiluvchi
ta’siridan saqlaydi. Bu tanlanishsiz tirik tabiatda turg‘unlik.
|
| |
