|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat institutiBog'liq biologiya majmuabiologik
tur»
tubandagi xossalami o‘zida mujassamlashtirgan bo’lishi kerak;
1.Biologik
tur
jinsiy
yo’l
bilan
ko‘payadigan
formalarda
mavjud.
2.Tur o‘zaro qarindosh bo’lgan bitta yoki bir nechta populatsiyadan tashkil topgan.
Populatsiyaga mansub organizmlar o‘rtasidagi munosabat ko‘payish jihatdan bir-biriga bog’liq
bo’lishdan iborat. Bir turga mansub populatsiyalarning boshqa turga mansub populatsiyalardan jinsiy
tomondan
alohidalanishi
biologik
turning
asosiy
mezoni
bo’lib
xizmat
qiladi.
Biologik turning bu ta’rifida bir qancha jiddiy kamchiliklar bor. Ular tubandagilardan iborat;
1) Jinssiz yo’l bilan ko‘payuvchi organizmlarda turlar mavjudligi yuqoridagi ta’riflarda inobatga
olinmaydi;
2) O‘z populatsiyasidagi boshqa organizmlar bilan chatishmaydigan mutant formalar tur
darajasiga ko’tarilishi hisobga olinmagan.
3) Mustaqil evolyutsiya jarayonida o‘ziga xos morfologik-fiziologik belgilarga ega boigan va
ancha ilgari mustaqülashib oigan geografik va ekologik irqlar tur deb tan olinmaydi.
Evolyusion konsepsiya asosida turga nazariy (abstrakt) ta’rif beriladi. Bu ta’rifda tur asosan
evolyutsiyalanuvchi biriik sifatida olindi. Masalan,
Simpson
mulohazasiga ko‘ra, tur deyilganda, bir
ota-ona organizmlarning boshqa ota-ona organizmlardan mustaqil ravishda tarixiy rivojlangan va o‘z
evolyutsion taqdiriga, yo'nalishiga ega boigan izchil populatsiyalari qatori tu huniladi. Albatta, bu ta’rif
abstrakt ta’rif bo’lib, uni amalda qo’llab bo’lmaydi. Chunki unda bir turning morfologik,
fiziologik,
ekologik
jihatdan
ikkinchi
turdan
farq
qilishi o‘z ifodasini topmagan.
Turni ta’riflashda mavjud ikkita, ya’ni amaliy va sof nazariy yo'nalishni o‘zaro bir-biriga qo‘shish
masalasi hanuzgacha hal bo’lmagan. Shu sababli turni ta’riflashda ko‘p tomonlama tavsif diqqat
markazida boiadi. Avvalo, turga umumiy ta’rif berishda, albatta, uning statikasi va dinamikasi
yagona birlikning qarama-qarshi xossalari-sifatida e’tiborga olinishi, shu bilan bir qatorda tur
evolyutsiya
jarayonining
asosiy
bosqichi
ekanligi
hamda
organik
olamda
evolyutsiya
jarayoni populatsiya — tur darajasida amalga oshishi diqqat markazida bo’lishi kerak.
Aytilganlarni e’tiborga olib, tur to ‘g‘risida mulohaza yuritganda, uning quyidagi xossalariga
alohida e’tibor berish kerakligini ko‘rsatdi. Har bir tur evolyutsiyaning sifat jihatdan farq qiluvchi
bosqichi bo’lib, o‘z mustaqilligi bilan xarakterlanadi.
Tur umumiy yoki ajralgan arealda tarqalgan, o‘xshash morfologik-fiziologik belgilarga ega hamda
o‘zaro chatisha oladigan individlar yig‘indisidan tashkil topgan. Tabiatda turlar urchishi jihatdan bir-
biridan tamomila chegaralangan, shu sababli ular chatishmaydi. Turga berilgan bu ta’rifga yana ayrim
qo‘shimchalar kiritish lozim. Har qanday tur o‘zining genotipik sistemasiga, «genotipik birligiga» ega.
Har bir tur boshqa turiardan alohida mavjud bo‘lmay, balki ma’lum biogeotsenoz tarkibiga kiradi hamda
o‘ziga
xos
genotipik
sistemaga
ega.
Ko‘p
turlar
politipik
tur
hisoblanadi
va belgilari bilan farq qiluvchi har xil organizmlar guruhlari (populatsiyalar)dan ayrim vaqtlarda kenja
tur darajasiga ko‘tarilgan formalardan tashkil topadi.
Xulosa qilib aytganda, turlar amalda morfologik, fiziologik, ekologik, genetik belgi-xossalari,
geografik tarqalishi bilan bir-biridan farq qiladi. Umuman turga berilgan ta’rifni jinsiy yo‘l bilan
ko‘payuvchi, chetdan changlanuvchi organizmlar turiga nisbatan to‘liq qo‘llash mumkin. Partenogenez
yo‘li bilan ko‘payuvchi yoki o‘z-o‘zidan changlanuvchi organizmlarga nisbatan esa to’liq qo’llash juda
qiyin.
Bunday
organizmlarda
ma’lum
territoriyada
tarqalgan
umumiy
evolyutsion qismat bilan bog’liq bo’lgan yaqin biotiplar sistemasi jinsiy ko‘payuvchi, chetdan
urug’lanuvchi organizmiardagi tur tushunchasiga teng keladi.
|
| |
