103
Bu muammolar an’anaviy iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko’p yillar davomida
mavjud bo’lib kelayotgan an’analar, milliy, diniy, iqlim va boshqa omillar ta’sirida hal
etilsa, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy
tizimda markazlashtirilgan
holdagi rejalashtirish orqali hal etiladi.
Lekin bozor iqtisodiyoti bu muammolarni o’zgacha tarzda hal etadi. Bunda bozor
iqtisodiyoti tizimining o’ziga xos xususiyatlaridan, uning talablari va qonun-
qoidalaridan kelib chiqadi.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqtisodiyoti sharoitida
eng avvalo iqtisodiy resurslar bilan ta’minlanish darajasiga,
talab va taklif nisbatiga
bog’liq. Bunda mavjud bo’lgan resurslar qanday hajmda band qilinishi yoki qaysi
qismi ishlab chiqarish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi lozim.
Bu savolga javob berishda korxona zarar ko’rmaslik va yuqori darajada foyda
olish uchun intilish qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot va xizmatlarning
qanday to’plami jamiyat talablarini to’la qondira olishi e’tiborga olinadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida faqat talab mavjud bo’lgan, binobarin, foyda keltirishi mumkin
bo’lgan mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Bunda korxona
foydasi hajmini tovarni
sotishdan olinadigan umumiy pul daromadi va uni ishlab chiqarishning umumiy
xarajatlari o’rtasidagi nisbat aniqlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy (sof) foyda oluvchi tarmoqning kengayib
borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda darajasining nisbatan yuqoriligi bu
tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi kapitallarning oqib o’tishini ta’minlaydi. Ammo
tarmoqda yangi ishlab chiqaruvchilarning paydo bo’lishi o’zini o’zi
cheklovchi
jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi korxonalarning kirib kelishi bilan uning
mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan jadal ravishda o’sadi. Bu asta-sekin mazkur
mahsulot narxining pasayishiga hamda iqtisodiy foydaning yo’qolishiga olib keladi.
Boshqacha aytganda, ra obat bu foydani yo’qqa chiqaradi.
Bozordagi talab va
taklifning iqtisodiy foyda nolga teng bo’lgan holdagi nisbati bu tarmoq mahsulotining
umumiy miqdorini belgilab beradi. Shu vaziyatda tarmoq ishlab chiqarishning
«muvozanatli» hajmiga yetadi. Bozor talabi yoki taklifida yangi o’zgarishlar ro’y
bermaguncha bu muvozanat buzilmaydi. O’z-o’zidan aniqki, tarmoqdagi tovar ishlab
chiqarishdan zarar ko’rilishi kutilgan holatda korxona bunday iqtisodiy faoliyat
turidan voz kechadi. Buning natijasida zarar ko’ruvchi yoki past foyda darajasiga ega
bo’lgan tarmoqda ishlab chiqarish hajmi keskin qisqarib,
taklifning talabdan ortda
qolishi ro’y beradi. Bu esa, sekin-asta mahsulot narxining ko’tarilishi hamda foyda
darajasining oshishiga sharoit yaratadi. Natijada tarmoq o’zining ishlab chiqarish
hajmini qayta tiklaydi va faoliyati barqarorlashadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste’molchi talabi
alohida, muhim rol o’ynashini ta’kidlash lozim. Iste’molchilarning
tovarlarni sotib
olish maqsadida pul daromadlarini sarflashga tayyorliklari bozor talabi sifatida
namoyon bo’ladi. Agar bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa, korxona ushbu
mahsulotni ishlab chiqarishga rag’bat sezadi, ya’ni iste’molchi talabining ko’payishi,
bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy foyda keltiradi. Iste’molchi
talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi.
104
Qisqasi, bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchining talabi qanday mahsulot turlarini
ishlab chiqarish masalasini hal qilishda muhim rol o’ynaydi.
Shuningdek, nima ishlab chiqarish zarurligini belgilash ko’p darajada resurslarni
yetkazib beruvchilarga ham bog’liq. Resurslarga bo’lgan talab – bu hosilaviy talab,
ya’ni bu resurslar vositasida ishlab chiqariluvchi tovarlar va xizmatlarga bo’lgan
talabdan kelib chiqadi. O’z daromadlarini yuqori darajaga yetkazishda resurslarni
yetkazib beruvchining ham bozor talabidan kelib chiqishi shubhasiz. Faqat iste’molchi
talabiga muvofiq tushuvchi tovarlarni ishlab chiqaruvchi
korxonalar foyda olib
ishlashi mumkin va shu korxonalarning resurslarga bo’lgan talabi kuchayadi.
Qisqasi, iste’molchining afzal ko’rishi uning talabi orqali namoyon bo’ladi.
Tovar ishlab chiqaruvchi va resurslarni yetkazib beruvchilar o’z manfaatlarini
ta’minlash uchun bu talabga mos ravishda, ya’ni
