309
15.10-chizma
Xrapovik samarasi
P
AS
P
2
e c
a b
P
1
AD
2
AD
1
0 Q
3
Q
1
Q
2
Q
Chizmadan ko’rinadiki, yalpi talab AD
1
dan AD
2
ga oshganda, muvozanat holati a
dan s ga ko’chadi, ishlab chiqarish hajmi Q
1
dan Q
2
ga ko’payib, narx ham P
1
dan P
2
darajaga qadar o’sadi. Biroq, yalpi talab o’zining dastlabki holatiga qaytsa, endi narx
pasaymaydi, balki muvozanat yangi ye holatiga ko’chib, ishlab chiqarish hajmi
o’zining dastlabki Q
1
darajasidan ham pasayib, Q
3
darajasiga qadar tushib ketadi.
Shu o’rinda nima uchun narx pasayish tamoyiliga ega emas, degan savolga aniq
javob berish qiyin bo’lsada, uning ayrim sabablarini ko’rsatish mumkin.
Birinchidan, korxona umumiy xarajatlarining asosiy qismini (70-75 foiz) ish haqi
tashkil qilib, u qisqa davr ichida pasayish tamoyiliga ega bo’lmaydi. Chunki
ishchilarning asosiy qismi shartnoma (kasaba uyushmalar orqali) bo’yicha ishlab,
shartnoma muddati tugagunga qadar ish haqini pasaytirish taqiqlanadi. Shuningdek,
tadbirkorlarning o’zlari ham ish haqi darajasini pasaytirishni xohlamasliklari mumkin.
Buning ikkita sababi bor. Bir tomondan, ancha past ish haqi ishchilarning mehnat
unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shu bilan birga, ish haqining past
darajasi mahsulot birligiga mehnat sarflarini kamaytirsa, mehnat unumdorligining past
darajasi esa mehnat sarflarini oshiradi. Agar ular ish haqini pasaytirishga qaror
qilsalar, malakali ishchi kuchidan ajrab qolishlari mumkin.
Ikkinchidan, juda ko’pchilik korxonalar yetarli darajada monopol mavqega ega
bo’ladi va bu ularga talab kamayganda ham narxning pasayishiga qarshi turish
imkonini beradi.
Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot real hajmi teng bo’lganda,
iqtisodiyotda muvozanatlikka erishiladi.
O’zbekistondagi yalpi talab va yalpi taklifning o’lchamlarini quyidagi jadval
ma’lumotlari orqali ifodalash mumkin (15.1-jadval).
