455
3. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari
va vositalari
Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu
usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:
-
bevosita ta’sir qilish usullari;
-
bilvosita ta’sir qilish usullari;
-
tashqi iqtisodiy usullar.
Markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiy
jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo’lsa, bozor iqtisodiyoti
esa asosan iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog’langan. Shu bilan
birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning
davlat sektori
mavjud. Davlat sektorini
boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo’l
orqali shakllanadi:
1) ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog’ozlar bilan tovon
to’lash orqali mulkni milliylashtirish;
2) davlat budjeti mablag’lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda yaxlit
tarmoqlarni barpo etish;
3) davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va
aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish.
Hozirda so’nggi uchinchi yo’l ustun ravishda amal qilmoqda.
O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektorining ulushi to’g’risidagi ma’lumotlarni
quyidagi jadval orqali ko’rish mumkin (23.1-jadval).
O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektorining ulushi,
umumiy hajmga nisbatan foizda
Ko’rsatkichlar
Yillar
2004
2005
2006
2007
2008
Yalpi ichki mahsulot
24,2
24,2
22,2
20,7
20,6
Sanoat mahsuloti
20,7
21,6
20,6
20,1
18,7
Qishloq xo’jaligi mahsuloti
0,8
0,5
0,3
0,2
0,1
Qurilish ishlari
10,1
9,0
12,6
10,6
10,4
Transport
64,3
62,1
61,6
52,9
51,7
Aloqa
3,2
3,0
3,0
3,2
3,3
Chakana savdo aylanmasi
1,1
0,4
0,3
0,2
0,2
Aholiga pullik xizmat ko’rsatish
28,7
25,7
23,4
20,2
20,5
Tashqi savdo aylanmasi
26,6
23,4
17,6
17,4
23,8
Iqtisodiyotda band ishchilar soni
23,0
22,9
22,4
22,1
21,6
Manba: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
456
Davlat xilma-xil shakldagi kapitalga egalik qiladi, kreditlar beradi, korxonalarga
mulkdor hisoblanadi. Bu davlatni ijtimoiy kapitalning bir qismiga egalik qilishiga olib
keladi.
Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan
foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash,
ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Tartibga solishning ma’muriy vositalaridan foydalanilganda yaxlit takror ishlab
chiqarish jarayoni yoki uning alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri tartibga solish
ko’zda tutiladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga
bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo’lib, ma’muriy vositalardan
foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko’rsatish
mumkin:
|
