o‘quv materialini og‘zaki bayon etish
metodikasidir.
O‘quvchilarga so‘zlab berish, tushuntirish, ma’ruzani og‘zaki bayon etish
orqali o‘quv materialini bildirish o‘quv materialini og‘zaki bayon etish metodlari
hisoblanadi. Bu metodlarning hammasida ta’lim berishning faqat bir vositasidan –
o‘qituvchi so‘zidan foydalaniladi.
So‘zlab berish o‘quv materialini hikoya tarzida bayon etishni ko‘zda tutadi.
Bu metod o‘quv materiali, asosan, tavsifi har akterda bo‘lib, mantiqiy izchilligi
bilan farq qiladigan hollarda qo‘llaniladi.
Tushuntirish o‘quv materialini og‘zaki bayon etishni ko‘zda tutadi.
Tushuntirish jarayonida o‘qituvchi solishtirish, taqqoslash, deduksiya, induktsiya,
asoslash, qonuniyatlar chiqarish va shu kabilardan foydalaniladi. Bu metod asosan,
xususiy va aniq ma’lumotlarni bildirishda qo‘llaniladi.
Ma’ruza
– o‘quv jarayonining asosiy bo‘g‘ini, dars o‘tishning asosiy
shakllaridan biridir. Ma’ruza bilimni so‘z bilan ifodalash, og‘zaki bayon qilish
ko‘zda tutilgan, hajmining kattaligi, mantiqiy qurilishi, umumlashtirishning
murakkabligi bilan ajralib turadi. Ma’ruza (arabcha, leksiya, lotincha, lestio -
o‘qish) o‘quv materiali, biror masala, mavzu kabilarning mantiqiy izchil, ma’lum
bir tizimga solingan bayonidir. Ma’ruzaga ikki nuqtai nazardan yondashish
mumkin. Birinchidan, o‘quv jarayonining tashkiliy shakli sifatida va ikkinchidan
bilimni so‘z bilan ifodalash, og‘zaki bayon qilish metodi sifatida. Ma’ruza boshqa
og‘zaki, so‘z orqali ifodalanadigan metodlardannisbatan qat’iy belgilangan tarkibi,
o‘quv materialini mantiqiy izchillikda bayon qilish, tasniflash, ta’rif berish, obrazli
isbotlash, beriladigan axborot ko‘lamining kengligi, materialni yoritib berishning
tizimliligi bilan ajralib turadi.
Ma’ruza o‘quvchi bilan muloqotda bo‘lishning alohida shakli va uni boshqa
hech qanday o‘quv shakli bilan almashtirib bo‘lmaydi. Ma’ruzaning oldiga
qo‘yiladigan maqsad har xil bo‘lib, bu maqsadni maksimal darajada amalga
oshirish uchun, uning funksiyalariga ahamiyat berish kerak. Quyida ma’ruza
o‘qitishning bir qator funksiyalari bilan tanishib chiqamiz. Ular quyidagilar:
79
-
professional ta’lim berish va o‘quvchilarda dunyoqarashni
shakllantirish;
-
o‘quvchilar diqqatini asosiy maqsadga yo‘naltirish;
-
ma’ruzada o‘quvchilarning diqqat-e’tiborini o‘quv materialining
asosiy mazmuni, qonun-qoidalari, ularning nazariy va kelgusidagi
amaliyotda, mutaxassislik faoliyatida qanday o‘rin tutishi va ahamiyatiga
uni o‘zlashtirish metodlariga qaratish;
-
idrok, tafakkurni rivojlantiruvchi, tinglovchilarda bilmaganini
bilishga qiziqish uyg‘otish, mantiqiy fikrlash va o‘z fikrini asoslashga
odatlantirish;
-
bilim berish, o‘rganayotgan fan bo‘yicha axborot ega bo‘lish,
olgan axboroti asosida xulosa chiqarish va umumlashtira olish
ko‘nikmasini hosil qilish
-
ma’ruza paytida o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish.
Ularni axloqiy, ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lishi, mehnatga
munosabati, ijtimoiy - psixologik xislatlarni shakllantirish.
-
Ma’ruzada mavzuning asosiy savollari ketma - ketlik asosida
bayon etiladi. Uning metodik jihatdan yoritilishi, bayon etilishi qo‘yilgan
maqsad, o‘rganilayotgan fanning, mavzuning o‘ziga xos xususiyatlari
bilan uzviy bog‘liq.
-
Ma’ruza qanday fanni o‘qilishidan qat’iy nazar, ilmiy
maktablarning asosiy g‘oyalarini talabalar ongiga yetkazishi va olgan
bilimini ishonchga aylantirishi kerak. Har qanday ma’ruzaning eng zarur
sharti auditoriya bilan faol muloqotga kirishishdir.
-
Ma’ruza o‘qish, eng avvalo, unga tayyorlanishdan boshlanadi.
Buning uchun birinchi navbatda, ma’ruza mavzusi bo‘yicha adabiyotlar
tanlash hamda ular bilan tanishib chiqish kerak. Ikkinchidan esa, fan
bo‘yicha ishlab chiqilgan dasturga ko‘ra, ma’ruza rejasi va reja bo‘yicha
matn tayyorlanishi hamda darsni o‘tkazishda qo‘llaniladigan metodlarni
80
tanlab chiqish, dars jarayonini texnologik tizim sifatida tarkibi, ketma-
ketligini aniqlash lozim bo‘ladi.
-
Ma’ruza tinglovchilarga yetkaziladigan o‘quv materiallarini
bayon etishning asosiy shakllaridai biri bo‘lib, unda o‘qitilayoggan
mavzu metodologiyasi, o‘rganilayotgan masalalar haqidagi eng muhim
jihatlarning batafsil tahlili, tegishli amaliy misollar asosida aks etgiriladi.
Ma’ruza yoshlar dunyoqarashini shakllantirishi va rivojlantirishi hamda
tarbiyaviy yo‘nalishga ega bo‘lishi, tinglovchilarning idrok qilishlarini
faollashtirishi, materialni mustaqil o‘rganishning asosiy yo‘nalishlari va
uslubini belgilab berishi lozim.
-
Har bir ma’ruza matni mantiqan tugallangan bo‘lishi, unda
ko‘rilayotgan masalalar o‘zaro bog‘langan va yaxlit holda ochib berilishi
kerak. O‘quv materialini berishning didaktik usul va yo‘llari, o‘qitishning
ko‘rgazmali va texnik vositalari ma’ruzaning asosiy mazmuni undagi
bosh masalani ochishga xizmat qilish lozim. Ma’ruza matnlarini
tayyorlash o‘ta ma’suliyatli va muhim vazifa hisoblanib, unda talabalarda
ma’naviy dunyoqarashni shakllantirish ham nazarda tutilishi kerak.
Mamlakatimiz Prezidentining “Milliy mafkura-mamlakat kelajagi
poydevori” nomli risolasida respublika ziyolilari, ta’lim tizimida faoliyat
ko‘rsatayotgan professor-o‘qituvchilarga talabalar ongiga milliy
mafkurani singdirish va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, umuminsoniy
qadriyatlarni e’zozlovchi komil insonlar qilib shakllantirish kabi muhim
va ma’suliyatli vazifalar belgilab berilganligi ta’kidlanadi.
Masalan kimyo fanidan ma’ruza darslarini didaktik o‘yin texnolgiyalarining
konferentsiya usuli asosida quyidagicha tashkil etish mumkin:
O‘qituvchi konferentsiya usulida darsni o‘tishdan avval dars mavzusini,
maqsad va vazifalarini aniq belgilab olib, shu mavzuga oid qo‘shimcha ilmiy va
ilmiy-ommabop adabiyotlarni ko‘zdan kechiradi. Mazkur dars o‘tkazilishidan 10
kun oldin dars mavzusi e’lon qilinib, unga tayyorgarlik ko‘rish uchun adabiyotlar
tavsiya etiladi. E’lon qilingan darsga tayyorgarlik ko‘rish uchun asosiy guruh 4
81
yoki 5 ta guruhchaga bo‘linadi va har bir guruhchadan «Kimyogar olimlar»
maqomida rol ijrosi uchun 1 nafardan iqtidorli talabalar tanlab olinadi. Mavzuni
har tamonlama yoritish, qiziqishi va qobiliyatiga yarasha ma’ruza tayyorlash ta’lim
oluvchilarning ixtiyorida bo‘ladi, ya’ni modullashtirilgan tizimda dars mavzulari
rol ijro etuvchilarga bo‘lib beriladi. Darsga tayyorgarlik davrida o‘qituvchi
tomonidan ijobiy rag‘batlantirishning ustunligi, muvaffaqiyatga yo‘llovchi
o‘qituvchining muloqot madaniyati va o‘zaro yordami ta’lim oluvchilarning darsga
qizg‘in tayyorgarlik ko‘rishning muhim omillari sanaladi.
O‘quv materialini bayon etishga muayyan vaqt ajratilishi sababli o‘qituvchi
darsda mo‘ljallaganlarning hammasini bayon etishga ulgurish uchun harakat qilshi
kerak. Buning uchun o‘qituvchi:
-
darsni o‘z vaqtida boshlashi;
-
darsga tayyorlanish vaqtida uning ayrim bosqichlari
uchun ketadigan vaqtni, agar zarur bo‘lsa, ayrim asosiy masalalarga
ketadigan vaqtni taxminan belgilab olishi va dars jarayonida ana shu
reglamentga rioya qilishi;
-
o‘quvchilardan qo‘yilgan savollarga aniq va qisqa javob
qaytarishni talab etishi;
-
shaxsan o‘zi uchun qiziq bo‘lgan masalalarni ortiq
darajada batavsil va uzoq vaqt bayon etmasligi lozim, aks holda
ahamiyati kam bo‘lmagan boshqa masalalarni bayon etishga vaqt
yetishmay qoladi;
-
dars rejasi va konspektdan oqilona foydalanishi, lekin
ularga bog‘lanib kolmasligi, faqat vaqti - vaqti bilan uzini teshirish
maqsadida ularga qarab olishi zarur.
Har qanday materialni bayon etish so‘ngida hamisha yakun yasash kerak.
Og‘zaki bayonning yakuniy qismi aytilganlarni umumlashtirish va yakun yasash
uchun zarur. Bayonning xotima qismida bayon etilgan materialning asosiy
joylarini yana bir bor aytib o‘tish, eng muhim joylariga o‘quvchilar e’tiborini
qo‘shimcha ravishda qaratish, asosiy xulosani takrorlash kerak.
82
Bayon qilinayotgan material ta’lim oluvchilarning tushunishi uchun qiyin
bo‘lgan, yangi ma’lumotlar xabar qilingan, mehnat usullarini bajarish yo‘llarini
tushuntirib berish talab qilingan hollarda og‘zaki bayon qilish metodidan
foydalaniladi.
O‘quv jarayonini tashkil etishning
| 