Tovarlarni sotish tarmoqlarini shakllantirish va sotuv kanallari

157 
jarayonining bugungi zamonaviy ko’rinishi tarixiy rivojlanish 
bosqichlarini bosib o’tgan. 
Ibtidoiy jamoa davrida har bir qabila o’z tirikchiligini o’tkazish 
uchun zarur bo’lgan jami tovarni faqat o’z ehtiyojlarini qondirish uchun 
ishlab chiqargan. U paytda biron-bir ko’rinishda bo’lsada, tovarni 
taqsimlash bo’lmagan.
Taraqqiyotning 
keyingi 
bosqichida 
ishlab 
chiqarishning 
ixtisoslashuvi natijasida tovarlarni taqsimlash yuzaga keladi. Har bir qabila 
endi o’ziga kerakli hamma tovarni o’zi tayyorlamaydi, balki ulardan 
ayrimlarini o’z ehtiyoji bilan birga boshqa qabilalar ehtiyojlariga ham 
yetadigan mikdorda tayyorlashga o’tadi. Ushbu urug’-qabila ehtiyojlaridan 
ortib qoladigan mahsulotlar boshqa tovarlarga ayirboshlangan. Shunday 
qilib, tovar taqsimotining tub negizi va asosiy sharti – ishlab chiqarishda 
ixtisoslashuvning yuzaga kelishi va ortiqcha tovarlarning paydo 
bo’lishidir. Bevosita tovarni taqsimlash sharoitlarida har bir ishlab 
chiqaruvchi taqsimot uchun boshqa ishlab chikaruvchilar bilan yuzma-yuz 
uchrashuvi kerak edi. Ishlab chiqaruvchilar juda keng, ammo samarasi past 
aloqalar tizimida faoliyat olib borganlar.
Iqtisodiy taraqqiyotning keyingi bosqichida ishlab chiqaruvchi tovar 
tarqatishni bir joyda va kelishilgan vaqtda o’tkazish ma’qulroq ekanligini 
tushunib yetadi, jami ishlab chiqaruvchilar uchrashishlari mumkin bo’lgan 
markaziy “bozor”ning joriy etilishi tovar tarqatishda navbatdagi 
rivojlanish bosqichi bo’ldi. 
Pulning paydo bo’lishi bilan tovar tarqatish jarayonida jiddiy ravnaq 
qulga kiritildi. Endi tovar tarqatish tovar-pul ko’rinishida amal qilib, to’liq 
ekvivalent asosga ega bo’ldi. Ammo markaziy “bozor” va pul tovar 
tarqatish ko’lamini kamaytirmadi. Ishlab chiqaruvchi o’z tovarlarini sotish 
uchun kerakli yo’l-yo’riqni o’zi belgilashi lozim edi. Ishlab chiqaruvchi 
ikki qiyofaga – ishlab chiqaruvchi va sotuvchi qiyofasiga ega bo’ldi. Bu 
vazifalarni bajarish uchun anchagina vaqt va mablag’ talab etilardi. 
Bunday sharoitda ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy resurslari hamma 
vaqt ham tovar taqsimoti uchun yetavermas edi. Natijada ishlab 
chiqarilgan tovarlar zahirasi hosil bo’lib qolar edi. Iqtisodiy taraqqiyot 
jarayonining davom etishi natijasida bozor ishtirokchisi sifatida 
vositachilarning kirib kelishi tovar tarqatish jarayonini tubdan o’zgartirib 
yubordi. Vositachilar o’zlarining aloqalari, tajribasi, ixtisoslashuvi hamda 
faoliyatining kulami bilan ishlab chiqaruvchi korxonaga uning yolg’iz o’zi 
qila olishi mumkin bo’lganidan ko’ra ko’proq narsa taklif etadi. Shu 

158 
sababli ko’pchilik ishlab chiqaruvchilar o’z tovarlarini bozorga 
vositachilar orqali taklif etishni maqul topishdi. 
Iqtisodiy taraqqiyotning XIX-asr oxiri va XX-asr boshidagi 
bosqichida bozor faoliyatining rivojlanishi, iste’molchilar ehtiyojining 
yuksalib, differensiallashi marketing va uning konsepsiyalarini ravnaq 
topishiga olib keldi. Bu esa tovar tarqatish jarayonidagi tub burilish va 
rivojlanishga sabab bo’ldi. Ayniqsa iqtisodiy taraqqiyotning bu bosqichida 
marketing ilmining paydo bo’lishi va marketing qarashlarining rivojlanishi 
tovar tarqatish jarayoniga yangicha yondoshishlarni talab etdi. Xususan, 
marketing evolyusiyasining ikkinchi bosqichida paydo bo’lgan 
konsepsiyalar tovar tarqatish kanallarini shakllantirish, tovar harakatini 
jadallashtirish, sotilishlar hajmini maksimal qilish, buning uchun esa, 
raqiblarga nisbatan bozorni qamrab olish, bunda vositachilar xizmatidan 
foydalanish, tashqi bozorlarga chiqish rivojlandi. 
Mamlakatimiz 
mustaqillikni 
erishgandan 
keyin 
sobiq 
markazlashtirilgan tovar tarqatish tizimi o’z faoliyatini yakunladi. 
Mustaqillikkacha bo’lgan davrda ishlab chiqaruvchilar tovar tarqatish 
uchun ortiqcha harakatlarni amalga oshirmas edi. Chunki ishlab 
chiqarayotgan tovarlari markazlashtirilgan tartibda ulgurji savdo 
tashkilotlariga yetkazib berish mexanizmi yo’lga qo’yilgan edi. Bu yerda 
ishlab chiqaruvchilar tovar sotish bilan amalda shug’ullanmas edi. 
Mustaqillikdan keyin ishlab chiqaruvchilar erkin faoliyat olib borishi o’z 
faoliyatini haqiqiy egasiga aylandi va o’zi ishlab chiqargan tovarni 
xoxlagan tarzda tarqatish huquqiga ega bo’ldi.

Download 2,17 Mb.