8.2. Tovarlarning iste’mol qiymati
Tovar - murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Tovar
deb sotish uchun ishlab chiqarilgan mehnat mahsuliga aytiladi. Tovarlar
qiymat va iste’mol qiymatiga ega bo’ladi. Tovarlarning iste’mol qiymatini
tovarlar ekspertizasi fani o’rganadi.
Tovarlarning iste’mol qiymati 2 tarkibiy qismdan iborat bo’ladi.
Bular sifat va assotimentdir.
Mahsulot sifati
- mahsulotning o’z funksiyasiga ko’ra ayrim
ehtiyojlarni qondirishini ta’minlay oladigan xususiyatlar yig’indisidir.
Tovarlar assortimenti
deb, biror belgi bo’yicha bir-biriga o’xshash
tovarlar turlarining yig’indisiga aytiladi. Odatda turli o’lchov va
ko’rinishdagi bir xil funksional xususiyatlarga ega tovarlar assortimentni
tashkil qiladi.
Xususiyat -
bu mahsulotning uni yaratish, foydalanish va iste’mol
qilish
16
vaqtida, tashish, saqlash va ta’mirlash vaqtida namoyon
bo’dagigan o’ziga xosligidir. Bu xususiyatlar ichida tovarni iste’mol qilish
chog’ida namoyon bo’ladigan xususiyatlari eng ahamiyatlidir va ular
iste’mol xususiyatlari
deb ataladi.
Mahsulotning vazifasiga muvofiq milliy iqtisodiyot muayyan
ehtiyojlarini qondira oluvchi xossalari majmuiga
sifat
deyiladi. Mahsulot
etkazib berish to’g’risidagi nizomda bu mahsulot sifati jihatidan
16
Foydalanish (ekspluatatsiya) so’zi ishlatilish chog’ida o’z resurslarni asta-sekin sarf etib boradigan tovarlarga
(changyutkich, televizor, avtomobil, kiyim-kechak kabilar) nisbatan ishlatilsa, iste’mol qilish iborasi esa ishatilish
chog’ida o’zi sarf bo’ladigan tovarlarga (oziq-ovqatlar, sovun, atir-upa kabilar) nisbatan ishlatiladi.
117
belgilangan tartibda tasdiqlangan standartlar, texnik shartlar va
namunalarga muvofiq kelmog’i kerakligi ko’zda tutilgan.
Tovarlar kelib chiqishi, kimyoviy tarkibi, turli xossalariga ko’ra
tasnif etiladi. Tovarlarning sifat ko’rsatkichlarini bilish natijasida xossalari
oldindan belgilangan mahsulot tayyorlab chiqarish, yangi, yanada ilg’or
xom ashyo va material turlaridan foydalanish hisobiga xom ashyo bazasini
kengaytirish, tayyor mahsulot sifatini yuksaltirish mumkin bo’ladi. Tayyor
mahsulotning sifati loyiha-texnologiya hujjatlarini tayyorlash hamda
ishlov berish texnologik jarayoni darajasiga bog’liq bo’ladi.
Sifat ko’rsatkichlari nomenklaturasi mahsulotning vazifasiga ko’ra
belgilanadi: ko’p maqsadlardagi vazifalarga atalgan mahsulot uchun
ko’rsatkichlar nomenklaturasi odatda ko’p sonli bo’ladi, bir maqsadga
atalgan mahsulot uchun esa bir ma’noli ko’rsatkichga ega bo’ladi.
Shuningdek to’g’ri, bilvosita, nisbiy, integral va bazaviy sifat
ko’rsatkichlari ham bo’ladi.
To’g’ri
sifat ko’rsatkichlari mahsulotning
iste’mol xossalari bilan (masalan, cho’yan yoki po’lat pishiqligining
ko’rsatkichlari) bevosita bog’langan bo’ladi,
bilvosita
ko’rsatkichlar esa
bir qancha omillarga (masalan, cho’yan yoki po’latning kimyoviy tarkibi)
bog’liq xossalar bilan bevosita bog’liq bo’ladi.
Nisbiy
sifat ko’rsatkichi
muayyan mahsulot sifati ko’rsatkichining tegishli etalon bazasi
ko’rsatkichiga bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi va o’lchamsiz miqdorlar
bilan ifodalanadi.
Mahsulot sifatini nazorat etib turish uslublari g’oyat xilma-xil: vizual
ko’zdan kechirish, orgonoleptik tahlil qilish va asboblar bilan nazorat
qilishdan iborat bo’lishi mumkin. Sifatni aniqlash bosqichiga qarab
dastlabki, oraliq va uzil-kesil nazorat xillari bo’ladi. Oldindan nazorat
chog’ida dastlabki xom ashyo sifatiga baho beriladi,
oraliq
nazoratda xom
ashyoga ishlov berish borasida texnologik jarayonga nechog’liq rioya
etilayotganligiga baho beriladi.
Uzil-kesil
nazorat tayyor mahsulot sifatini,
uning yaroqliligi va standartlarga nechog’lik muvofiq kelish-kelmasligini
belgilaydi.
Tovarlarga qo’yiladigan talablar- bu tovarlar mos kelishi lozim
bo’lgan shart va talablar yig’indisidir. Bunday talablar tovarlar bajaradigan
funksiyalar va ulardan foydalanish shart-sharoitlariga qarab turlicha
bo’lishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan tovarlarga qo’yiladigan talablar ham
o’zgarib boradi, tabaqalanadi. Bu narsa ilmiy-texnik taraqqiyot bilan,
iste’molchilar talabi, dididagi o’zgarishlar bilan, ehtiyojning qondirilish
darajasining o’zgarib borishi bilan bog’liqdir.
|
