FIFO usuli qo‘llanilishi mumkin.
Mahsulot tannarxini hisoblashning o‘rtacha xarajatlar usuli belgilangan
muddat boshi uchun tugallanmagan ishlab chiqarishdagi mahsulotni hisobot
davri davomida boshlangan va tugatilgan sifatida ko‘rib chiqadi. Bunda
“tugallanmagan ishlab chiqarish” hisob-kitob schyotida yig‘ilgan barcha (yil
boshiga qolgan qoldiqlarni hisobga olgan holdagi) xarajatlar hisobot davrida
ishlab chiqarilgan shartli tayyor mahsulot birligiga bo‘linadi.
FIFO usulida hisobot
davrining boshida birinchi navbatda tugallanmagan
ishlab chiqarish mahsulotlari tugallangan ko‘rinish oladi, shundan keyin yangi
mahsulot ishlab chiqariladi.
FIFO usuli
mohiyatini tushunish birmuncha qiyin bo‘lsa ham, real holatdan
kelib chiqib o‘rtacha xarajatlar usuliga nisbatan aniqroq natijalarni berishi bilan
o‘ziga xosdir.
1-
Jadval
2-
Jadval
3-
Jadval
Shuning uchun
FIFO usuli
mohiyatini atroflicha ko‘rib chiqish maqsadga
muvofiqdir.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini hisoblashning jarayonli usulidan
foydalangan holda tayyor mahsulot tannarxini hisoblash uchta tahliliy jadvallar
tuzilishiga asoslanadi:
1.Shartli ishlab chiqarish hajmini hisoblash jadvali
2.Ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligi tannarxi tahlili
3.Yakuniy tannarxni hisoblash.
Tayyor mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilishning jarayonli usuli 3 ta
tahliliy (analitik) jadval orqali amalga oshiriladi
Shartli ishlab chiqarish hajmining hisob-kitobi tahlili
Ishlab chiqilgan mahsulot birligining tannarxi tahlili
Umumiy (yakuniy) tannarx tahlili
Ana
shu tahliliy jadvallardagi ma’lumotlardan foydalanib,
tayyor
mahsulotga olib boriladigan xarajatlar miqdori va
tugallanmagan
ishlab
chiqarish
qoldig‘i
sifatida
qoldiriladigan qismini aniqlash mumkin.
5. a) illustrativ misollar
Quyidagi misol yordamida hisoblashning jarayonli usuli mohiyati va
jadvallar tahlilini ko‘rib chiqamiz.
Plastmassa o‘yinchoqlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan xo‘jalik
yurituvchi subyekt ikkita jarayon orqali mahsulotni tayyor holatga keltiradi:
shaklga keltirish (A tsexida) va qayta ishlash (V tsexida). A tsexida ishlab
chiqarish jarayonining boshlanishi bilan asosiy materiallar ishlatiladi.
Qo‘shilgan xarajatlar har ikki tsexda ham ishlab
101
101
chiqarish jarayonida teng taqsimlanadi. A tsexida shaklga keltirilgan
tugallangan yarim fabrikatlar V tsexiga o‘tkaziladi. V tsexida qayta ishlangan
o‘yinchoqlar omborga topshiriladi. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq qo‘shimcha
ma’lumotlar quyidagi jadvalda berilgan.
Hisobot davri boshida tugallanmagan ishlab
chiqarish
15 ming
dona
Asosiy materiallar, ming p.b.
60
0,0
Qo‘shilgan xarajatlar (40% ga tugatilgan), ming
p.b.
16
6,5
766,5
Hisobot oyi davomida ishlab chiqarilgan, ming
dona
72,0
Hisobot oyida qayta ishlash boshlangan
60,0
Belgilangan muddat yakunida tugallanmagan
ishlab chiqarish (50% ga tugatilgan), ming p.b.
3,0
Hisobot oyida asosiy materiallar berilgan, ming
p.b.
3300,0
Hisobot oyi uchun qo‘shilgan xarajatlar
To‘g‘ri mehnat xarajatlari, ming p.b.
90
0,0
Umumishlab chiqarish xarajatlari, ming p.b.
18
00,0
2700,0
Hisoblash kerak:
A tsexida ishlab chiqarilgan mahsulot birligining tannarxini;
A tsexidan V tsexiga berilgan yarim fabrikatlarning tannarxini va A
tsexidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i miqdorini;
V tsexiga berilgan yarim fabrikatlar uchun buxgalteriya yozuvlarini yozish.
Shartli mahsulot birligini hisoblash uch bosqichda amalga oshiriladi:
Qo‘shilgan xarajatlar bo‘yicha hisobot davri boshiga tugallanmagan ishlab
chiqarish zaxirasidagi shartli mahsulotlar = mahsulot birligi soni * (100% -
yakunlanganlari foizi) = (15 ming birlik * (100 - 40)%).
Hisobot davri boshida shartli birlikdagi tugallanmagan mahsulot moddiy
xarajatlar
bo‘yicha
hisobga
olinmaydi,
ya’ni
ular
nolga
teng,
102
b
)
ming = 60 -
3 = 57 dona
chunki ularga qilingan moddiy xarajatlar o‘tgan davrda amalga oshirilgan.
Ushbu muddat davomida boshlanib, tugallangan mahsulotlar = hisobot davri
davomida ishlab chiqarishga kiritilgan mahsulotlardan hisobot davri yakuniga
tugallanmagan ishlab chiqarish mahsulotlari qoldig‘ini ayirish orqali (60 ming
birlik - 3 ming birlik)
Moddiy xarajatlar bo‘yicha belgilangan muddat yakuniga tugallanmagan
ishlab chiqarish zaxirasidagi shartli birliklar = mahsulot birliklari soni * 100%
(3 ming birlik * 100%), qo‘shilgan xarajatlar bo‘yicha esa = mahsulot birliklari
soni * yakunlanganlari foizi (3 ming birlik * 50%).
Yoki
a)
Hisobot
davrida
ishlab
chiqarishi
boshlangan
va
tugatilgan
mahsulot
birligi
Ushbu jadval bizning misol uchun shartli mahsulot birligini hisoblashning FIFO
usulida hisoblanishini ko‘rsatib beradi.
x
(100 -
)
Yakunlan
ganlari foizi
Mahs
ulot
birligi
Qo‘sh
ilgan
x
a
rajatlar
(tugallanm
agan i shlab
chiqarish
bo
‘yicha)
v
)
3*7
5 rain*
dona
100
=
225
Q
Material
xarajatlari bo'yicha
hisobot davri oxirida
qolgan
tugallanmagan
ishlab chiqarish
103
1-jadval
Shartli ishlab chiqarish hajmining hisobi
Hisobga
olinadigan
birliklar,
ming
p.b.
Shartli
Birliklar
Moddiy
xarajatlar
qo‘shilgan
xarajatlar
Belgilangan
muddat
uchun
tugallanmagan ishlab
chiqarish
15
-
9
Muddat davomida
boshlangan
va
tugallangan
57
57
57
Belgilangan
Uddatning yakuniga
tugallanmagan ishlab
chiqarish
3
3
1,5
Jami:
75
60
67,5
Mahsulot birligi tannarxi tahlilini ifoda etuvchi jadval (2-jadval) asosida
mahsulot birligi uchun shartli xarajatlarni moddiy xarajatlar va qo‘shilgan xarajatlar
bo‘yicha alohida-alohida hisoblash mumkin. Shartli mahsulot birligiga qilingan
xarajatlarni aniqlash uchun ushbu muddat davomida qilingan moddiy xarajatlar
hamda qo‘shilgan xarajatlarni shu xarajatlar bo‘yicha shartli mahsulot birligi soniga
bo‘linadi. “Asosiy ishlab chiqarish” schyotidagi hisobot davri boshi qoldig‘iga
kiritilgan xarajatlar hisob-kitobda e’tiborga olinmaydi, chunki ular o‘tgan muddatga
tegishlidir.
2-jadval
Mahsulot birligi tannarxi tahlili
Xarajatlar
Shartli
birliklar,
ming
dona
Shartli
birliklar
ga
qilingan
xarajatla
r
boshla
ng‘ic
h
zaxiralar,
ming
p.b.da
joriy
muddatdagi
,
ming
p.b.da
jami
xaraj
atlar,
ming
p.b.d
a
Moddi
y
xarajat
lar
600,0
3300,0
3900
,0
60,0
0.55
p.b.*
Qo‘
shilgan
xarajatlar
166,5
2700,0
2866
,5
67,5
0.40
p.b.**
Jami
766,5
6000,0
6766
,5
0.95
p.b.***
* 22000 : 40000 = 0.55 ** 18000 : 45000 = 0.40 *** 0.55 + 0.40 = 0.95
104
Yakuniy tannarxni ifodalovchi jadval jami ishlab chiqarish xarajatlarini barcha
ishlab chiqarilgan mahsulotlarga taqsimlash uchun ishlatiladi. Xarajatlarning bir
qismi A tsexida ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritiladi, xarajatlarning
qolgan qismi esa hisobot davri yakuniga ushbu tsex uchun “Asosiy ishlab
chiqarish” schyotida qoldiq sifatida qoldiriladi.
Mahsulot tannarxini jarayon usulida hisoblashning yakuniy bosqichi A tsexdagi
yarim fabrikatlar tannarxini V tsexidagi tugallanmagan ishlab chiqarish schyotiga
hisobdan chiqarish orqali amalga oshadi.
Buxgalteriya provodkasi quyidagicha bo‘ladi:
V tsexidagi “Asosiy ishlab chiqarish” 6541,5 ming p.b. A tsexidagi “Asosiy
ishlab chiqarish” 6541,5 ming p.b.
Debet
Kredit
Summasi
2010 “В”
2010 “А”
6541,5 ming p.b.
3-jadval
Mahsulot birligi tannarxi tahlili
Tay
yor
Mah
sulot
Asosiy
ishlab
chiqaris
h
Boshlang‘ich zaxiralar
Boshlang‘ich qoldiq, ming p.b.
766,
5
tugallash uchun xarajatlar (9 ming birlik * 0,
40 pb)
360,
0
ishlab
chiqarilishi
hisobot
davrida
boshlangan va tugatilganlari (57 ming birlik * 0,
95 p.b.)
5415
,0
Yakuniy zaxiralar
moddiy xarajatlar (2000 * 0, 55 p.b.)
165
qo‘shilgan xarajatlar (1000 * 0, 40 p.b.)
60
Jami:
6541
,5
225
Tekshirish:
tayyor mahsulot
6541
,5
Asosiy ishlab chiqarish
225,
0
6766
,5
105
Shu jadvalning quyi qismidagi tekshirishning keltirilish ma’nosi shundaki, agar
tekshirish natijasida tafovut, ya’ni chetlanishlar aniqlansa, ishlab chiqarilayotgan bir
dona miqdoridagi tayyor mahsulot tannarxi o‘sha miqdorga to‘g‘rilanadi -
korrektirovka qilinadi.
Misol. Xo‘jalik yurituvchi subyekt buyurtmalar bo‘yicha mahsulot ishlab
chiqaradi. Buxgalter ancha vaqtdan buyon yo‘q. Maxsus jadvallar tuzilmagan.
O‘zingiz mahsulot tannarxini hisoblashingiz lozim.
Quyidagi ma’lumotlar mavjud:
Hisobot davri boshiga:
(ming
p.b.da)
Materiallar
6063
(B-2 buyurtma) bo‘yicha asosiy ishlab chiqarish
8865
(B-1 buyurtma) bo‘yicha tayyor mahsulot
10755
Davr mobaynida buyurtmalarni bajarish uchun
materiallar
sarflangan:
B-2 buyurtma uchun
2550
B-4 buyurtma uchun
6420
B-6 buyurtma uchun
8175
Davr mobaynida ish haqi xarajatlari quyidagicha
bo‘lgan:
K-2 buyurtma bo‘yicha
5295
K-4 buyurtma bo‘yicha
6522
K-9 buyurtma bo‘yicha
9840
Umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsiyenti ish haqi
xarajatlariga nisbatan 150 foiz miqdorida belgilangan.
B-2, B-4 buyurtmalar tugatilgan.
B-1, B-2 buyurtmalar xaridorlarga jo‘natilgan. v) B-1 buyurtma - 450 birlik
mahsulot
B-2 buyurtma - 825 birlik mahsulot B-4 buyurtma - 720 birlik mahsulot
Talab qilinadi:
B-1, B-2, B-4 buyurtmalar bo‘yicha ishlab chiqilgan mahsulot birliklarining
tannarxini hisobang.
106
“Asosiy ishlab chiqarish”, “Tayyor mahsulot” va “Sotilgan tayyor
mahsulotlarning tannarxi” schyotlaridagi qoldiqni hisoblang.
Yechimi:
1.
B-1 buyurtmasi
Bir dona mahsulot tannarxi
10755 : 450 = 23900
p.b.
B-2 buyurtmasi
Buyurtma tannarxi, jami
24652,5 ming p.b.
a) davr boshida tugallanmagan ishlab
chiqarish
8865 ming p.b.
b) to‘g‘ri material xarajatlar
2550 ming p.b.
v) to‘g‘ri ish haqi xarajatlari
5295 ming p.b.
g) umumishlab chiqarish xarajatlari (150% x
5295)
100%
7942,5 ming p.b.
Bir dona mahsulot tannarxi
(24652,5 : 825) =
29880 p.b.
B-4 buyurtmasi
Buyurtma tannarxi, jami:
22725 ming p.b.
to‘g‘ri material xarajatlar
6420 ming p.b.
to‘g‘ri ish haqi xarajatlari
6522 ming p.b.
umumishlab chiqarish xarajatlari (150% x
6522)
9783 ming p.b.
100%
Bir dona mahsulot tannarxi (22725 : 720)
31560 p.b
B-6 buyurtmasi
Buyurtma tannarxi, jami, ming p.b.da
32 775
shu jumladan:
to‘g‘ri material xarajatlar, ming p.b.da
8 175
to‘g‘ri ish haqi xarajatlari, ming p.b.da
9 840
107
umumishlab chiqarish xarajatlari, p.b.da (150%
x 9840)
14 760
Ko‘rinib turibdiki, B-6 buyurtma tugallanmagan, shuning uchun shu
buyurtma tannarxi - 32775 ming p.b., bu “tugallanmagan ishlab chiqarish”
(2010-schyot);
b) B-4 buyurtma tugatilgan, lekin xaridor, ya’ni buyurtmachiga
jo‘natilmagan, shuning uchun shu buyurtma tannarxi 22725 ming p.b. - bu
“tayyor mahsulot” (2810-schyot);
v) B-1 va B-2 buyurtmachilarga jo‘natilgan, shuning uchun 35407,5 ming
p.b. (10755 + 24652,5), bu - realizatsiya qilingan mahsulot tannarxi (9010-
schyot)
5. b) Test savollari
Buyurtmali usul bo‘yicha tannarxni kalkulatsiya qilish jarayonida
umumishlab chiqarish xarajatlarini hisobdan chiqarish uchun:
2010 - schyot kreditlanadi
2510 - schyot kreditlanadi v) 2510 - schyot debetlanadi g) 2810 - schyot
debetlanadi
Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlashning normativ koeffitsiyenti -
bu:
Haqiqiy umumishlab chiqarish xarajatlarining, haqiqiy ishlab chiqarish
hajmiga
nisbati
shaklida
aniqlanadi
108
Haqiqiy umumishlab chiqarish xarajatlarining rejalashtirilgan ishlab chiqarish
hajmiga nisbati
v) Rejalashtirilgan umumishlab chiqarish xarajatlarining, haqiqiy ishlab chiqarish
hajmiga nisbati
g) Rejalashtirilgan umumishlab chiqarish xarajatlarining, rejalashtirilgan ishlab
chiqarish hajmining nisbati
Xo‘jalik yurituvchi subyekt bo‘lajak davrga umumishlab chiqarish xarajatlarini - 255
ming p.b.da rejalashtirgan. Rejalashtirilgan to‘g‘ri ish haqi xarajatlari - 100 ming kishi-
soat. Davr oxirida umumishlab chiqarish xarajatlari bo‘yicha qoldiq - 270 ming p.b.
bo‘lgan. Haqiqiy ish haqi xarajatlari - 105 ming kishi-soatni tashkil qilgan. Shu holatda
umumishlab chiqarish xarajatlari ko‘p yoki kam hisobdan chiqarilganligini toping.
2250 p.b. ko‘p
2250 p.b. kam v) 15000 p.b. ko‘p g) 15000 p.b. kam
Xo‘jalik yurituvchi subyekt hisobot davrida 3000 dona mahsulot ishlab chiqqan,
tugallanmagan ishlab chiqarish - 400 donani tashkil qilgan. Qo‘shilgan xarajatlar 10
foizga nihoyasiga yetkazilmagan (tugallanmagan), material xarajatlar sarfi 100 foiz
nihoyasiga yetkazilgan. Davr boshida tugallanmagan ishlab chiqarish bo‘lmagan. Xarajat
turlari bo‘yicha mahsulot birligini toping.
qo‘shilgan xarajatlar bo‘yicha - 3400 dona material xarajatlar bo‘yicha - 3360 dona
3360 qo‘shilgan xarajatlar va 3400 material xarajatlar
v) 3040 dona qo‘shilgan xarajatlar va 3400 material xarajatlar g) to‘g‘ri javob yo‘q
Xo‘jalik yurituvchi subyekt hisobot davrida 2500 dona mahsulot ishlab chiqqan,
tugallanmagan ishlab chiqarish - 500 donani tashkil qilgan. Qo‘shilgan xarajatlar 30
foizga yakunlangan, material xarajatlar 100 foizga yakunlangan. Davr boshida
tugallanmagan ishlab chiqarish bo‘lmagan. Material xarajatlar ish davrida 9300 p.b.ni
tashkil qilgan.
Qayta ishlash xarajatlari summasi - 5300 p.b.. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini
hisoblab toping.
13050 p.b.
12785 p.b.
v) 13450 p.b.
109
g) to‘g‘ri javob yo‘q
Mahsulotlar tannarxini jarayonli usul bilan kalkulatsiya qilishda xo‘jalik yurituvchi
subyekt nechta 2010 - schyotdan (tugallanmagan ishlab chiqarish) foydalanadi:
ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdoriga va turiga bog‘liq
faqat bitta
v) har bir ishlab chiqarish bo‘g‘iniga (bo‘limiga) bittadan
g) hamma vaqt ikkita
Qo‘shilgan xarajatlar - bu:
umumishlab chiqarish va ish haqi xarajatlari
to‘g‘ri material va to‘g‘ri ish haqi xarajatlari
v) hamma ishlab chiqarish xarajatlari
g) hamma davr xarajatlari
v) Vaziyatli misollar
Misol
Oxirgi 3-4 yil mobaynida uchta xo‘jalik yurituvchi subyekt spirtsiz ichimliklar ishlab
chiqarish sohasida asosiy mavqeni, aniqrog‘i bozorning 85 foizdan ko‘prog‘ini egallab
kelmoqda. “A” xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘tgan yili 411,8 mln. p.b. miqdorida
mahsulot realizatsiya qilib, ikkinchi o‘rinni egallagan. Xo‘jalik yurituvchi subyekt
menedjeri yangi mahsulot turini ishlab chiqarishni joriy qilmoqchi. Bunday mahsulot
to‘liq bitta tsexda ishlab chiqarilishi mumkin. Yangi ishlab chiqarilishi
rejalashtirilayotgan mahsulotning xarajatlari, shu vaqtgacha ishlab chiqarilayotgan “d”
mahsuloti tannarxi bilan bir xilda bo‘lishi kutilmoqda.
U quyidagicha bo‘lgan:
Dona
Xarajati
Yil boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish
19
260
Materiallar xarajatlari (ming p.b.)
154,2
Yil oxirigacha bo‘lgan qo‘shilgan xarajatlar (50
foizga tugallangan)
58,1
Yil oxirigacha bo‘lgan tugallanmagan ishlab
chiqarish (ming p.b.da)
267
110
Material xarajatlari
213,6
Qo‘shilgan xarajatlar (70 foizga tugallangan)
112,1
Birlik (har birlik, bu - 24 butilka)
1378
14
Yil oxiridagi xarajatlar
11295,0
To‘g‘ri ish haqi xarajatlari
51738,8
Hisobdan chiqarilgan tashqi ishlab chiqarish
xarajatlari
31043,3
Butilkalar (shishalar), ming dona
32896,8
O‘zgaruvchan tijorat va ma’muriy-boshqaruv xarajatlari har bir dona mahsulotga 165
p.b.ni tashkil qilgan. Doimiy tijorat va ma’muriy- boshqaruv xarajatlari bir donaga 75
p.b..
Qolgan ikki xo‘jalik yurituvchi subyektning birinchisi bir dona mahsulotni 600
p.b.da, ikkinchisi 593 p.b.da sotmoqda. Bu yili barcha xarajatlarning 10 foizga o‘sishi
kutilmoqda.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt kamida 12 foiz rentabellikka erishmoqchi (xarajatlarga
nisbatan).
Talab qilinmoqda:
Mahsulotga bahoni belgilashda qaysi omillarni e’tiborga olish lozim?
FIFO usulidan foydalanib:
bir dona ishlab chiqilgan mahsulotning umumiy tannarxini;
bir dona ishlab chiqilishi rejalashtirilgan mahsulotning umumiy tannarxini hisoblash;
Yangi mahsulotning bir donasi bahosini qaysi oraliqda belgilash maqsadga muvofiq.
Nima uchun?
111
Materiallarni hisobga olish. Materiallarni buyurtma qilish, qabul qilish va berish uchun
zarur bo'lgan turli xil protseduralar va hujjatlarni tavsifi. Nomuvofiqliklar va yo'qotishlarni
minimallashtirish uchun ishlatiladigan nazorat tartiblari. Materiallar inventarizatsiyasi
hisobidagi yozuvlar va qoldiqlari. LIFO, FIFO va o'rtacha usullardan foydalangan holda
inventar va moddiy masalalarni yopish qiymatini hisoblash. Mehnatni hisobga olish.
To'g'ridan-to'g'ri va bilvosita mehnat xarajatlarini hisoblash. Mehnat xarajatlari kiritish va
chiqishlarini qayd qilish uchun jurnal va buxgalteriya yozuvlarini tayyorlash. Ish haqini
to'lashning turli usullarini tavsiflash: vaqtga asoslangan tizimlar, to'liq ish tizimlari va
individual va guruhli rag'batlantirish sxemalari. Mehnat aylanmasining xarajatlari va
sabablarini tahlil qilish. Mehnat unumdorligi, quvvat va ishlab chiqarish hajmi nisbatlarini
hisoblash. Mehnat hisobidagi yozuvlarni qayd qilsih. Ustama xarajatlarni hisobga olish.
To'g'ridan-to'g'ri va bilvosita xarajatlarning turlicha munosabatini tushuntchasi. Ishlab
chiqarishga ustama xarajatlarni yutish stavkalarini aniqlash bilan bog'liq jarayonlalarni
tavsiflash. Tegishli asosdan foydalangan holda xarajatlar markazlariga ishlab chiqarishning
ustamaa xarajatlarini taqsimlash. Xizmat ko'rsatish markazlari xarajatlarini ishlab chiqarish
xarajatlari markazlariga qayta taqsimlash (shu jumladan, xizmat ko'rsatish xarajatlari
markazlari o'zaro ta'sir qilish usulidan foydalangan holda). Chiqarilgan va o'zlashtirilgan
ishlab chiqarish xarajatlari uchun jurnal va buxgalteriya yozuvlarini tayyorlash.
Bozor munosabatlari sharoitida xomashyolar, materiallar va yoqilg’ilar xarajatlari
salmog’ini kamaytirishga o’xshagan sifat ko’rsatkichlari hal qiluvchi ahamiyatga ega
bo’ladi. Bunga ilg’or konstruktiv materiallardan, metall upalari va plastmassalardan,
qimmat turadigan materiallar o’rniga mahsulot sifatini pasaytirmaydigan, ishlab chiqarish
chiqindilarini kamaytiradigan arzon materiallardan foydalanish yo’li bilan erishiladi.
Tabiat resurslaridan kompleks foydalanish zarur, yo’qotishlar va noratsional sarflarga
barham berish zarur, xo’jalik aylanmasiga ikkilamchi resurslarni, shuningdek yo’l -
yo’lakay mahsulotlarni keng jalb qilish kerak.
Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi. Ularni
xo’jalik yurituvchi subyektlarda materiallardan foydalanish usuli va ishlab chiqarish
jarayonida foydalanishiga qarab turkumlarga ajratish mumkin (4.1-chizmaga qarang).
| 