AVEKO usuli
- materiallarning
umumiy qiymatini ularning miqdoriga bo’lib, olingan o’rtacha narxlar asosida hisobdan
chiqarish;
-
o’rtacha chamalangan baholar bo’yicha birinchi tushum- birinchi chiqim. FIFO usuli
- ishlab chiqarishga birinchi kelib tushgan partiyadagi narxlar bilan va keyingi partiyadagi
narxlar navbatma-navbat hisobdan chiqarib boriladi;
-
o’rtacha chamalangan baholar bo’yicha, oxirgi tushum-birinchi chiqim, LIFO usuli-
materiallar ishlab chiqarishda dastavval oxirgi partiya narxlari bo’yicha pastdan yuqoriga
qarab
hisobdan
chiqariladi.
Xo’jalikda oy mobaynida 2800 m.so’mlik material sarflandi va omborda 1400
m.so’mlik material qoldi. Ushbu materiallarning sarflanishini uch xil usulda hisoblab
chiqamiz.
O’rtacha tortilgan (AVEKO) usulida bir xildagi har bir sarflangan materiallar
Misol.
Korxonada
oy
mobaynk
a quyidagi materiallar partiyasi sotib
olngan:
Sotib olingan sana
Miqdori
(dona)
Narx
i
(so’
m)
Qiymati
(m.so’m)
15.03.05
1000
600
600
20.03.05
1700
800
1360
25.03.05
1500
900
1350
Jami
4200
3310
115
birligining qiymati davr boshiga qolgan va shu davr ichida sotib olingan yoki ishlab
chiqarilganlarning o’rtacha tortilgan qiymatida aniqlanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektdagi
vaziyatga qarab o’rtachasi davr oxirida yoki har bir qo’shimcha qabul qilingani bo’yicha
hisoblab topiladi.
Bugungi kunda materiallarni ishlab chiqarishga hisobdan chiqarishda 4- BHMSning 17
-bandiga muvofiq FIFO usulini qo’llashni tavsiya qilinadi. Bu usulda birinchi navbatda
sotib olingan tovar-material zaxiralar birligi birinchi sotiladi yoki ishlab chiqarishga
sarflanadi va demak davr oxiriga qolgan tovar-material zaxiralari - bu oxirgi sotib olingan
yoki ishlab chiqarilganlardir.
AVEKO usulida materiallarni baholash tartibi
Material sarfi
Miqdo
ri
Narxi
(so’m)
Qiymat
i
(m.so’
m)
1-partiya
1000
600
600
2-partiya
1700
800
1360
3-partiya
100
900
900
Jami sarflangan material
2800
788.8
2207
Ombordagi qoldiq
1400
788.8
1103
Hozirgi kundagi pulning qadrsizlanish davrida reja baholarini qo’llash
tavsiya qilinmaydi. Bunday vaqtda FIFO va AVEKO usullarini qo’llash
ma’qul.
FIFO usulida materiallarni baholash tartibi
Material sarfi
Miqdo
ri
Narxi
(so’m)
Qiymat
i
(m.so’
m)
1-partiya
1000
600
600
2-partiya
1700
800
1360
3-partiya
100
900
900
Jami sarflangan material
2800
2860
Ombordagi qoldiq
1400
900
1260
Xalqaro andazalar tomonidan ТMZni hisobga olish va baholashda LIFO
usulidan foydalanishga ruxsat berilgan. Bu usulda oxirgi navbatda sotib
olingan tovar - material zaxiralar ^MZ) birligi birinchi sotiladi yoki ishlab
chiqarishga sarflanadi, demak davr oxiriga qolgan tovar - material zaxiralari
birinchi sotib olingan yoki ishlab chiqarilganlardir.
116
Shunday qilib, xo’jalik yurituvchi subyektlarda materiallarni ishlab chiqarish
xarajatlariga hisobdan chiqarish va materiallarni baholash usuli ularning hisob siyosatida
o’z aksini topmog’i lozim.
4.1.
Materiallarning harakatini rasmiylashtirish va ularning sintetik hisobini tashkil
etish
Materiallar harakatini hisobi materiallarni hisobi bo’yicha asosiy nizom talablariga
javob beradigan va axborotlarni avtomatlashtirishga moslashgan tegishli hujjatlar bilan
rasmiylashtiriladi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni va ularning hujjat aylanishi
korxonaning xarakteriga, ishlab chiqarishni tashkil etish xususiyatlariga, moddiy - texnik
ta’minotiga va hisobni tashkil etish tizimiga qarab belgilanadi. Yoziladigan hujjatlarning
nusxalar soni minimal bo’lib, EXMdan foydalanilsa bir nusxa, hisob qo’lda yuritilsa - ikki
nusxadan oshmasligi kerak.
Odatda materiallarni omborga ekspeditor olib keladi va unga korxona rahbari va bosh
buxgalteri tomonidan imzolangan, muhrlangan (M-2-shakl va M-2a-shakl) ishonchnoma
yozib beriladi hamda (M-2b-shakl) maxsus daftarga qayd qilinadi. Materiallarni o’z vaqtida
kelib tushishi ustidan nazoratni marketing bo’limi olib boradi. Marketing bo’limi mol
yuboruvchilar tomonidan shartnoma majburiyatlarini bajarilishini nazorat qilib boradi,
materiallarning sifati va kamomadi bo’yicha da’volarni rasmiylashtiradi, agar yuklar o’z
vaqtida kelib tushmasa ularni qidirib topadi.
^ansport tashkilotlaridan yuklarni qabul qilib olishda ekspeditor idishlar, plombalar
holatiga alohida etibor berishi kerak. Agar ular shikastlangan bo’lsa, yuklarni tekshirish va
topshirishni talab qiladi. Basharti kamomad yoki nobudgarchilik aniqlansa, transport
tashkilotiga yoki mol yuboruvchiga da’vo qilish uchun tijorat dalolatnomasi tuziladi.
Ekspeditor tomonidan materiallar omborga topshirilishda moddiy javobgar shaxs kelib
tushgan materiallarning soni, sifati va assortimentini mol yuboruvchining hujjatlarini
solishtirib ko’radi. Haqiqiy kelib tushgan materiallarning miqdori mol yuboruvchilarning
hujjatlarida ko’rsatilganiga to’liq mos kelsa, moddiy javobgar shaxs tomonidan kirim orderi
(M-4 shaklidagi kirim orderi) yoziladi.
LIFO usulida materiallarni baholash tartibi
Material sarfi
Miqdo
ri
Narxi
(so’m)
Qiymat
i
(m.so’
m)
1-partiya
1500
900
1350
2-partiya
1300
800
1040
3-partiya
-
-
-
Jami sarflangan material
2800
2390
Ombordagi qoldiq
400
800
320
1000
600
600
Jami qoldiq
1400
920
117
Dastlabki hujjatlar miqdorini kamaytirish maqsadida kelib tushgan materiallarni
kirimga
olishda
kirim
orderi
yozilmasdan,
mol
yuboruvchining
hujjatlariga
(nakladnoylariga) kirim orderining asosiy rekvizitlari ko’rsatilgan mahsus shtampa qo’yib,
uni to’ldiradi.
Agar materiallar mol yuboruvchining omboridan avtotransport bilan markazlashgan
holda olib kelinsa, to’rt nusxada tovar-transport nakladnoyi (M-5 -shakl va M-6- shakl)
tuziladi: mol xarid qiluvchiga - kirim orderini o’rniga materiallarni kirimga olish uchun;
mol yuboruvchiga - material qiymatliklarini hisobdan chiqarish uchun; avtotransport
xaydovchilariga ish haqi hisoblash uchun; bankka topshirish uchun.
Wlov hujjatlarisiz kelib tushgan materiallarni mol yuboruvchining hujjatlari bilan
solishtirgan vaqtda aniqlangan (son, sifat) tafovutlarni rasmiylashtirishda materiallarni
qabul qilish to’g’risida dalolatnoma (M-7-shakl) tuziladi. Dalolatnoma qabul komissiyasi
tomonidan tuzilib, unda quyidagilar qatnashishi shart: mol yuboruvchining vakili yoki
betaraf tashkilotning vakili, ombor mudiri va korxonaning ta’minot bo’limi vakili.
Komissiyani korxona rahbari tayinlaydi.
Dalolatnoma ikki nusxada tuziladi: birinchisi - kam yoki ortiqcha chiqqan materiallar
summasini schyotlarda aks ettirish uchun buxgalteriyaga topshiriladi; ikkinchisi - da’vo
rasmiylashtirish, ortiqcha chiqqan materiallar bo’yicha qo’shimcha to’lov talabnomasi
yuborish to’g’risida mol yuboruvchilarga xabar berish uchun marketing bo’limiga
topshiriladi. Dalolatnoma tuzilgan bo’lsa kirim orderini tuzish shart emas. Kirim orderlari
materiallar kelib tushgan kuni tuziladi.
Ombordan omborga materiallarni topshirishda yoki foydalanilmay qolgan
materiallarni yoki ishlab chiqarishning qimmatli chiqindilarini, yaroqsiz mahsulot
chiqindilarini, asosiy vositalar, inventar va xo’jalik jihozlarini tugatishdan olingan material
qiymatliklarini sexlar tomonidan omborga topshirishda nakladnoy- talabnomalar (M-11-
shakl) tuziladi. Materiallarni topshiruvchi moddiy javobgar shaxslar nakladnoylarni ikki
nusxada tuzadi: bittasi - materiallarni hisobdan chiqarish uchun sexga beriladi, ikkinchisi -
materiallarni qabul qilib olish uchun omborchiga beriladi.
Materiallarni ishlab chiqarishga jo’natish, xo’jalik extiyojiga ishlatish, xo’jalik
faoliyatida ishlatilmaydigan ortiqcha materiallarni chetga sotish muomalalari limit- zabor
kartalar, to’lov nakladnoylari bilan rasmiylashtiriladi.
Limit-zabor kartasi (M-8-shakl va M-9-shakl) marketing bo’limi tomonidan ma’lum
bir ishlab chiqarish xarajatlari kodi (buyurtmasi)ga o’tkaziladigan bir yoki bir necha
materiallar turlari bo’yicha yoziladi. Sex tomonidan ishlab chiqarish dasturini bajarish
uchun zarur bo’ladigan materiallarning hajmi va turlari korxonaning reja-ishlab chiqarish
bo’limi tomonidan hisoblab chiqiladi. Materiallarni sarflash va jo’natish limiti
materiallarning mazkur turi bo’yicha sex omborida oy boshiga qolgan qoldiq miqdoriga
kamaytiriladi.
Limit - zabor karta ikki nusxada yozilib, bittasi sexga, ikkinchisi omborga beriladi.
118
Materiallarni ombordan jo’natishda omborchi sexning limit-zabor kartasiga, material
oluvchi ombordagi limit-zabor kartaga imzo qo’yadi. Ikkala limit-zabor kartasida har gal
materiallar olingandan so’ng foydalanilmagan limit summasi chiqarib qo’yiladi. Limitdan
foydalanilganda oy oxirida limit-zabor kartalar korxona buxgalteriyasiga topshiriladi.
Ularga asosan materiallarni ishlab chiqarishga sarflash hisobi rasmiylashtiriladi va
belgilangan limitga rioya qilish ustidan nazorat qilinadi.
Limit - zabor kartasiga binoan ishlab chiqarishda foydalanilmagan materiallar hisobi
ham yuritiladi. Bunda hech qanday qo’shimcha hujjat tuzilmaydi. Limit - zabor kartalar
sonini kamaytirish maqsadida oylik qirqib olinadigan talonlari bo’lgan choraklik limit-
zabor kartalaridan ham foydalanish mumkin. Agar limit-zabor kartalar materiallar doim
uzluksiz jo’natiladigan hollarda foydalanilsa, xo’jalik va boshqa extiyojlari uchun bir yo’la
materiallar jo’natilganda M-10 shakldagi akt- talabnoma qo’llaniladi. Akt-talabnoma
materiallarni iste’mol qiluvchi bo’limlar tomonidan ikki nusxada yozilib, bittasi
omborchining imzosi qo’yilib, material oluvchida qoladi, ikkinchisi mol oluvchining
imzosi qo’yilib omborchida qoladi.
Ishlab chiqarishga barcha limitdan ortiqcha jo’natiladigan materiallar uchun yoki
materiallarni almashtirish uchun sababini va ortiqcha sarf aybdorlari kodini ko’rsatib
maxsus talabnoma yoziladi. Bunday hollarda materiallar ombordan korxona direktori, bosh
muhandisi, yoki ular tomonidan tayinlangan shaxslarning ruxsati bilan jo’natiladi.
Materiallar chetga yoki korxona hududidan tashqarida joylashgan o’zining xo’jaliklari
uchun jo’natilganda nakladnoylar (M-11-shakl) qo’llaniladi. Ular ta’minot bo’limi
tomonidan naryadlar va shartnomalarga asosan uch nusxada yoziladi. Materiallar chetga
avtotransportda jo’natilsa, tovar - transport nakladnoyi yoziladi.
Materiallarning tayinlanishi va ishlab chiqarish jarayonida foydalanishini turkumlash
korxona buxgalteriyasi tomonidan ularning sintetik hisobini to’gri tashkil etish uchun
muhim ahamiyat kasb etadi. Materiallarning har bir guruhi tegishli schyotlarda hisobga
olinadi. Bu 1000- «Materiallar» sintetik schyot bo’yicha ochilgan ikkinchi tartibli
schyotlarda ularning analitik hisob ma’lumotlari bo’yicha to’liq ma’lumotlar hisobga
olinadi.
«Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy qiymatliklar» - 002, «Qayta ishlovga
qabul qilingan materiallar» esa - 003 balansdan tashqari schyotlarda hisobga olinadi.
Material qiymatliklar pul o’lchovida hisobga olinib, 19-sonli BHMSga muvofiq
saqlash joylari bo’yicha davriy inventarizatsiya o’tkaziladi. Materiallarning qoldig’i va
kirimi schyotning debetida haqiqiy tannarx summasida, sarflanishi - FIFO va AVEKO
usullarida haqiqiy tannarx summasida aks ettiriladi. Material qiymatliklar hisobdor
shaxslardan, o’zining ehtiyoji uchun yordamchi ishlab chiqarishlardan tushishi mumkin.
Bundan tashqari, sexlar tomonidan tejalgan xomashyo, materiallar, ishlab chiqarish
chiqindilari, yaroqsiz mahsulotdan, asosiy vositalarni hisobdan chiqarishdan olingan
materiallar omborga qabul qilinadi.
119
Materiallarni sarflanishi bo’yicha tuzilgan barcha dastlabki hujjatlar sintetik schyotlar,
foydalanish joylari va xarajatlarni yo’nalishlari bo’yicha guruhlanadi. Materiallar
harakatining hisobi oy davomida yagona hisob bahosida yuritiladi, oy tugagach foizi va
transport-tayyorlov xarajatlari yoki farqi hisoblab chiqilgandan so’ng haqiqiy tannarxda
hisobga olinadi. Shunday qilib, qabul qilingan materiallarning haqiqiy tannarxini tashkil
etuvchi ma’lumotlar buxgalteriya hisobining turli jurnal-orderlarida (1, 3, 6, 7, 10/1, 13)
aks ettiriladi, Bosh daftarda esa jamlanadi. Foydalanilgan va chetga jo’natilgan
materiallarning haqiqiy tannarxi 10 va 10/1 jurnal-orderlarida va Bosh daftarda aks
ettiriladi.
Materiallar harakati hisobini boshqa variantini qo’llasa ham bo’ladi. Bunda
materiallarni sotib olish va tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlar 1510 -
«Materiallar tayyorlash va sotib olish» schyotida hisobga olinadi. Bu schyotning debetida
materiallarni sotib olish qiymati, tayyorlash va materiallarni korxonaga yetkazib kelish
xarajatlari D-t 1510, K-t 2310, 6010, 4200, 4800 schyotlarda hisobga olinadi.. Haqiqiy
qabul qilingan materiallarning hisob qiymatiga D-t 1000 schyotning tegishli schyoti, K-t
1510 schyot. Bunda sotib olingan va tayyorlangan materiallarning haqiqiy tannarxi bilan
qabul qilingan materiallarning hisob bahosi (reja, shartnoma tannarxi, o’rtacha sotib olish
qiymati va b.) orasidagi farqi 1610 - «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida hisobga
olinadi. 1610 - schyotning debetida yig’ilgan farqlar summasi belgilangan tartibda ishlab
chiqarish schyotlarining debetiga hisob bahosida yozilgan materiallar qiymatiga mutanosib
o’tkaziladi. Bunda quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: D-t
2010,2310,2510 schyotlar, K-t 1610 schyot.
Materiallar qabul qilinganda va ularni sotib olish bo’yicha xarajatlar sodir bo’lganda
buxgalteriya hisobida tegishli yozuvi bilan rasmiylashtiriladi.
120
FIFO yoki AVEKO usulida baholash qo’llanilganda material qiymatliklar haqiqiy
tannarx bo’yicha baholanadi. Bunda 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyoti
qo’llanilmaydi.
| 