Olingan materiallar bo’yicha hisob-kitoblar hisobi

121 
olinadi, shartnomalarning bajarilishini hisobga olish daftariga belgi qo’yadi va to’lashga 
rozilik beradi. 
Kelib tushgan yuklarni ro’yxatga olish jurnalida aks ettirilgandan so’ng hujjatlar ichki 
ro’yxatga olish raqamiga ega bo’ladi va pulini to’lash uchun buxgalteriyaga beriladi, 
kvitansiya bilan tovar-transport nakladnoy esa yukni qabul qilib olish va olib kelish uchun 
ekspeditsiya bo’limiga topshiriladi. 
Korxona buxgalteriyasida shu daqiqadan boshlab mol yuboruvchilar bilan hisob- 
kitoblar vujudga keladi. Yuklarni omborga tushishiga qarab kirim orderi yoziladi va reestr 
bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi. Buxgalteriyada taksirovka qilinib to’lov hujjatiga 
qo’shib qo’yiladi. Bu hujjatni bankda to’lanishiga qarab mol yuboruvchining foydasiga pul 
o’tkazilganligi to’g’risida buxgalteriya hisob-kitob schyotidan ko’chirma oladi. 
Tovar-material qiymatliklar va xizmatlar bo’yicha mol yuboruvchilar bilan hisob-
kitoblar 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» 
schyotida hisobga olinadi. Bu schyot passiv bo’lib, kredit qoldig’i to’lanmagan schyotlar va 
fakturlanmagan yuklar bo’yicha korxonaning mol yuboruvchilar va pudratchilardan bo’lgan 
qarzini ko’rsatadi; debet aylanmasi - hisobot oyida to’langan, hisobdan chiqarilgan va 
rachyot qilingan summani ko’rsatadi; kredit aylanmasi - hisobot oyida akseptlangan to’lov 
hujjatlari bo’yicha to’lashga qabul qilingan va fakturlanmagan yuklar summalarini 
ko’rsatadi. 
Mol yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-orderida yuritiladi 6 - jurnal-
order kombinatsiyalashgan registr bo’lib, unda analitik hisob har bir to’lov hujjati, kirim 
orderi yoki qabul qilish akti bo’yicha yuritiladi. Bu jurnal-orderning birinchi satrida mol 
yuboruvchilar bilan oy boshiga tugatilmagan quyidagi hisoblashishlar summasi ko’rsatiladi: 
-
to’lash muddati kelmagan akseptlangan to’lov hujjatlari, yoki kirimga olingan 
materiallar bo’yicha to’lov muddati o’tib ketgan to’lov hujjatlari (6010 - schyotning oy 
boshiga kredit qoldig’i); 
-
akseptlangan va to’langan to’lov hujjatlari - materiallar kelib tushmagan (izoh 
sifatida «kelib tushmagan yuk», 6010 - schyotning debet saldosi); 
-
akseptlanib to’lanmagan to’lov hujjatlari - materiallar kelib tushmagan (izoh sifatida 
«kelib tushmagan yuk», saldosi yo’q); 
-
fakturlanmagan yuklar bo’yicha (materiallar kelib tushdi, lekin ularni to’lash uchun 
to’lov hujjatlari kelib tushmadi) - 6010 - schyotning krediti bo’yicha oy boshiga saldo. 
Oy davomida korxona buxgalteriyasi marketing bo’limi tomonidan akseptlangan mol 
yuboruvchilarning to’lov hujjatlarini qabul qiladi, omborlarning kirim orderlari, qabul 
aktlarini qabul qiladi, korxonaning hisob-kitob schyoti va boshqa schyotlaridan 
ko’chirmalar oladi. Bu buxgalteriya hisobi registrlarida xotima yozuvlarini berish, tomonlar 
o’z majburiyatlarini bajarganligi tufayli yozuvlarni tugatish imkoniyatini beradi. 

122 
6 - jurnal-order chiziqli-pozitsiyali usulda yuritilganligi tufayli har bir hujjat bo’yicha 
mol yuboruvchilar bilan hisoblashish holatiga baho berish mumkin. Izohlovchi 
ma’lumotlardan tashqari, 6 - jurnal-orderda omborning kirim orderini raqami, qabul 
qilingan materiallarning korxona hisob bahosidagi qiymati va hisoblash hujjatida QQS 
summasini alohida ko’rsatib tuzilgan mol yuboruvchining to’lov hujjatlari qiymati yoziladi. 
Kelib tushgan material qiymatliklarni hisob bahosidagi summasi ularning turidan qat’iy 
nazar umumiy summada ko’rsatiladi, to’lov talabnomalari bo’yicha ko’rsatilgan summa esa 
materiallar turlari bo’yicha ko’rsatiladi. Da’volar summasi aktlarga asosan yoziladi. 
Bankning ko’chirmasi bo’yicha to’lov hujjatlarini to’langanligi belgilab qo’yiladi. 
Korxonaga to’lov hujjatisiz kelib tushgan material qiymatliklar fakturlanmagan yuk 
deyiladi. Bunday yuklar kelib tushsa, ular omborga qabul qilinadi va qabul qilish akti 
tuzilib reestr bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi. Bu yerda materiallar hisob bahoda 
baholanib omborga qabul qilingan materiallar qatorida 6 - jurnal-orderda aks ettiriladi va 
shu summada materiallar guruhiga o’tkazilib akseptga qo’yiladi. Fakturlanmagan yuklar 6 - 
jurnal-orderida oy oxirida, mazkur oy davomida to’lov hujjatlarini kelib tushish imkoniyati 
yo’qqa chiqqandan so’ng («Schyot raqami» degan «B» grafa «N» qo’yib) aks ettiriladi. 
Ular hisobot oyida to’lanmaydi, chunki to’lash uchun asos bo’lib hozircha yo’q bo’lgan 
to’lov hujjatlari hisoblanadi. Keyingi oyda bu yukning hujjatlarini kelib tushishiga qarab 
ular korxona tomonidan akseptlanadi, bank tomonidan to’lanadi va buxgalteriya tomonidan 
6 - jurnal- orderning materiallar guruhi bo’yicha bo’sh qatorida va «aksept» grafasida 
to’lov talabnomasi summasida aks ettiriladi, saldo (tugatilmagan hisoblashishlar) qatoridagi 
hisob bahosida oldin shu guruh bo’yicha va «aksept» grafasida yozilgan summa storno 
qilinadi. Shunday qilib mol yuboruvchilar bilan fakturlanmagan yuk bo’yicha 
hisoblashishlar tugaydi. 
To’lov hujjatlari korxona tomonidan akseptlangan, lekin materiallar hali omborga 
kelib tushmagan mol yetkazib berishlar yo’ldagi materiallar deyiladi. Bank tomonidan 
to’langan yoki to’lanmaganidan qat’i nazar akseptlangan to’lov hujjatlari hisobga olinadi. 
6 - jurnal-orderning «kelib tushgan yuk» va «aksept» grafalarida to’lov hujjatlari oy 
davomida aks ettirib boriladi. Oy oxirida korxona bu qiymatliklarni balansga qabul qilishi 
shart, ya’ni tegishli material guruhiga yozib qo’yadi (shartli qabul qiladi), lekin keyingi 
oyning boshiga ushbu mol yetkazib berish bo’yicha hisoblashish tugamaydi. Qiymatliklar 
kelib tushganda buxgalteriya ombordan kirim orderini oladi ularni omborga qabul qiladi va 
oy boshiga tugallanmagan hisoblashishlar qatoriga yozib quyadi. Oy oxirida 6 - jurnal-
orderni yopaturib materiallar guruhi bo’yicha ushbu mol yetkazib berish ikki marta qabul 
qilingandek storno qilinadi. 
Material qiymatliklari bo’yicha mol yuboruvchilar bilan hisob-kitob qilinganda mol 
yuboruvchining hujjatiga qaraganda haqiqiy qabul qilingan materiallarning miqdori kam 
yoki ortiqcha chiqishi mumkin. Bu dalolatnoma (M-7 shakl) bilan rasmiylashtiriladi. 
Ortiqcha chiqqani dalolatnoma bilan korxonaning hisob bahosida yoki shartnoma (jo’natish 
bahosi) bahosida kirimga olinadi va 6 - jurnal-orderning alohida qatorida fakturlanmagan 
mol yetkazib berish sifatida hisobga olinadi. 

123 
Korxonaning ta’minot bo’limi ortiqcha chiqqanligi to’g’risida mol yuboruvchiga xabar 
berib to’lov talabnoma yuborishini so’raydi. Kamomad aniqlangan taqdirda, buxgalteriya 
uning haqiqiy tannarxini hisoblab chiqadi va mol yuboruvchiga da’vo rasmiylashtiradi. 
Bunda temir yo’l tarifi summasi yukning og’irligiga mutanosib taqsimlanadi, ustama va 
chegirma summasi yukning qiymatiga mutanosib taqsimlanadi. 
Kamomad summasiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi berilib, 6-jurnal-order va 7-
qaydnomada aks ettiriladi: D-t 4860 - «Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar», K-t 6010 - 
«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyoti. 
6 - jurnal-orderda faqat tovar-material qiymatliklarni sotib olish va tayyorlash bilan 
bog’liq bo’lgan mol yuboruvchilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Mol 
yuboruvchilar va pudratchilarning xizmatlari bo’yicha hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-
orderda alohida yuritiladi. Oy oxirida 6010 -schyotning umumiy aylanma summasini topish 
va Bosh daftarga o’tkazib qo’yish uchun 6-jurnal- orderning ma’lumotlari jamlanadi. 
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham kiradi. 
Bularga materiallarni shartnoma qiymatlaridan tashqari ularni sotib olish bilan bog’liq 
bo’lgan barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarni turlari bo’yicha tegishli 
schyotlarda mavjud material guruhlarining umumiy hajmi bo’yicha transport- tayyorlov 
xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi. Bu narsa hisobot oyida sarflangan 
materiallarga to’g’ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish 
uchun zarur. Hisoblab chiqish uchun ma’lumotlar 10- qaydnomaning 2 va 3 - bo’limlaridan 
olinadi. 
Sarflangan materiallar shartnoma bahosida qaysi schyotlarga o’tkazilgan bo’lsa, 
transport-tayyorlov xarajatlari summasi ham shu schyotlarga yoziladi. Haqiqiy tannarxni 
rejadan farq ulushini hisoblab topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Farqi shu 
yerdaki, farqi bo’lishi mumkin. Ortiqcha xarajat, transport- tayyorlov xarajatiga o’xshab, 
reja tannarxini ko’paytiradi, tejalgan summa esa - uni kamaytiradi. Tejalgani minus bilan 
yoki qizil storno qilib yoziladi. 

Download 1,93 Mb.