231
Q
TC
Q
TR
Q
.
(5)
Agar absissa oʻqi boʻyicha ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini,
ordinata oʻqi boʻyicha - umumiy daromadni joylashtirsak, daromadning
masulot hajmiga bogʻliqligi
Q
P
Q
R
koordinata
boshidan chiquvchi
nur bilan ifodalanadi. Umumiy xarajatlar esa oʻzgarmas va
oʻzgaruvchan xarajatlar yigʻindisidan hosil boʻladi (2-rasm).
12.3-rasmdagi grafikdan koʻrish mumkinki, ishlab chiqarish hajmi
kichik boʻlganda, firma foydasi manfiy boʻladi, firma zarar bilan
ishlaydi, firmaning daromadi oʻzgarmas va oʻzgaruvchan xarajatlarni
qoplash uchun yetarli emas.
Ishlab chiqarish hajmi oshib borishi
bilan firmaning foydasi
musbat boʻlib oshib boradi va ishlab chiqarish hajmi Q2 ga teng
boʻlganda daromad TR(Q) bilan umumiy xarajat TC(Q) oʻrtasidagi farq
maksimal boʻladi (12.3-rasm bu MN). Demak, foyda ishlab chiqarish
hajmi
*
2
Q
Q
boʻlganda maksimallashadi (11-b -rasm).
Ishlab chiqarish
hajmi
Q
2
*
dan oshganda
Q Q
2
*
umumiy xarajatlarning oʻsishi daromad
oʻsishiga nisbatan ustunroq boʻlgani uchun foyda kamayib boradi.
Rasmdan koʻrinib turibdiki, ishlab chiqarish hajmi Q1 gacha boʻlganda
firma zarar bilan ishlaydi, nima uchun deganda
)
(
Q
R
TC
. Firma Q1 va
Q
2
*
oraliqda foyda oladi va bu foyda
Q
2
*
ga qadar oshib, ishlab chiqarish
hajmi
Q
2
*
ga teng boʻlganda maksimal qiymatga erishadi. N nuqtada
daromad chizigʻining burchak koeffitsiyenti (chekli daromad
tg
Q
R
MR
) umumiy xarajat chizigʻining
burchak koeffitsiyentiga
(chekli xarajatiga
tg
Q
TC
MC
) teng
MR
MC
.
Shunday qilib, firmaning chekli daromadi bilan chekli xarajati bir-
biriga teng boʻlganda foyda maksimal qiymatga erishadi.
MR
MC
foydani maksimallashtirish sharti boʻlib, firma qaysi bozorda
232
(raqobatlashgan, monopol, oligopol) faoliyat koʻrsatmasin, u oʻz
kuchini saqlab qoladi.
Yuqoridagi mulohazalardan shu kelib chiqadiki, agar
)
(
)
(
Q
MC
Q
MR
boʻlganda, firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishi kerak (har
bir qoʻshimcha ishlab chiqarilgan mahsulot umumiy foydani oshirib
boradi), agar
)
(
)
(
Q
MC
Q
MR
boʻlsa - ishlab chiqarish hajmini qisqartirish
kerak boʻladi.
Maksimallik shartini matematik
tomondan keltirib chiqarish
mumkin:
Q
TC
Q
R
Q
.
(6)
Funksiya maksimal qiymatga erishadi, qachonki ishlab chiqarish
hajmini kichik
Q
miqdorga oshirganimizda foyda oʻzgarmasa, ya’ni
0
Q
Q
, bundan
0
)
(
Q
TC
Q
Q
R
Q
Q
.
(7)
MR
Q
Q
R
va
MC
Q
TC
,
boʻlgani uchun foydani maksimallashtirish
shartini quyidagicha
yozamiz:
)
(
)
(
Q
MC
Q
MR
.
(8)
Raqobatlashgan firmaning muvozanat holati va qisqa muddatli
oraliqdagi taklifi.
Biz koʻrgan edikki, raqobatlashgan bozorda narx bozor tomonidan
belgilanadi va unga firma ta’sir qila olmaydi. Bunday bozorda harakat
qilayotgan firmaning talab chizigʻi gorizontal chiziqdan iborat boʻlib,
uning chekli daromadi narxga teng, ya’ni
P
MR
. Demak,
raqobatlashuvchi firma foydasini maksimallashtirish sharti (qoidasi)
shundan
iboratki, firma ishlab chiqarish hajmini shunday tanlashi
kerakki, bu hajmda narx chekli xarajatga teng boʻlsin:
233
MC
P
.
(9)
(9)-shart raqobatlashgan bozorda faoliyat koʻrsatayotgan firma
foydasini maksimallashtirish (muvozanat holati)
sharti deyiladi, ya’ni
raqobatlashuvchi firmaning chekli mahsulot qoidasini ifodalaydi.
Ushbu qoidaga koʻra firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini chekli
xarajat narxga teng boʻlgunga qadar oshirishi mumkin. Demak,
P
MC
boʻlsa, ishlab chiqarishni oshirish mumkin va bu oshirish
P
MC
boʻlguncha davom etishi kerak.
Raqobatlashgan
firma
foydasini
maksimallashtirish
sharti
yordamida biz firmaning muvozanat holatini belgilovchi nuqtani grafik
orqali aniqlashimiz mumkin (12.4-rasm).
