Nazorat savollari
1. Salbiy tashqi ta’sir va ijobiy tashqi ta’sirga misol keltiring.
2. Firma ishlab chiqarish jarayoni natijasida yuzaga keladigan
salbiy tashqi ta’sirni tushuntirish uchun talab-va-taklif rasmini chizing.
3. Qanday qilib patent tizimi jamiyatga tashqi ta’sir muammonsini
hal qilishda yordam beradi?
4. Tuzatuvchi soliqlar nima? Nega iqtisodchilar atrof-muhitni
ifloslanishdan himoya qilishda ulardan foydalanishni afzal koʻradi?
5. Tashqi ta’sir natijasida kelib chiqqan muammolarni hukumat
aralashuvisiz hal qilish mumkin boʻlgan yoʻllar roʻyxatini tuzing.
6. Tasavvur qiling, siz chekmaysiz, lekin chekadigan kishi bilan bir
xonada
7. turibsiz. Kouz teoremasiga koʻra, xonadoshingiz xonada chekish
yo chekmasligini nima belgilaydi? Bu natija samaralimi? Siz va
xonadoshingiz bu muammoga qanday yechim topasiz?
369
XVI-BOB. IJTIMOIY NE`MATLAR VA UMUMIY RESURSLAR
16.1. Mahsulotlarning turli xil turlari
Bozorlar insonlar hohlayotgan mahsulotlar etkazib berishda
qanchalik yaxshi ishlashadi? Bu savolga javob masalani mohiyatini
qay darajada chuqur anglib etilganligiga bogʻliq. Biz 7 bobda ta’kidlab
oʻtganimizdek, bozor konussimon qutili muzqaymoqni samarali sonini
ta’minlab berishi mumkin: muzqaymoqning narxi ularga boʻlgan talab
va taklifni muvozanatlashtirishi mumkin, va bu muvozanat ishlab
chiqaruvchi daromadlarini maksimallashtirishi hamda iste’mol
tanqisligini bartaraf etishi mumkin. Bundan tashqari, biz 10 bobda
koʻrib oʻtganimizdek, bozor alyuminiy ishlab chiqaruvchilarini biz
nafas olayotgan havoni ifloslantirishdan qaytarishga umid qila
olmaydi. Bozorda xaridor va sotuvchilar odatda oʻz qarorlarining
tashqi oqibatlariga e’tibor qaratishmaydi. Shunday qilib, bozorlar
mahsulot muzqaymoq boʻlganda yaxshiroq va mahsulot toza havo
boʻlganda yomonroq ishlashadi.
Bozordagi turli xil mahsulotlar haqida fikr yuritib, ularni quyidagi
ikki sifatiga koʻra guruhlash mumkin:
- Mahsulot
iste’moldan
mahrum
qilinish
(eksklyuzivlik)
xususiyatiga egami? Ya’ni, kishilarni uni iste’molidan mahrum etish
mumkinmi?
- Mahsulot iste’molda cheklanganmi? Ya’ni, bir kishining
mahsulotni iste’mol qilishi boshqa kishilarning uni iste’mol qilish
qobiliyatlarini kamaytiradimi?
Ushbu ikki sifatni ishlatilishi, 1-rasmda mahsulotlarni 4 guruhga
taqsimlaydi:
370
1. Shaxsiy buyumlar ist’emoldan mahrum qilinish va iste’molda
cheklanganlik xususiyatlariga ega. Masalan, konussimon qutili
muzqaymoqni koʻrib chiqamiz.
Muzqaymoq iste’moldan olinishi mumkin, chunki kimnidir
muzqaymoq iste’molidan mahrum qilish uchun oʻsha kishiga
muzqaymoqni bermaslikni oʻzi kifoya. Konussimon qutili muzqaymoq
iste’molda cheklangan, chunki agarda biror kishi muzqaymoqni
iste’mol qilsa boshqa bir kishi aynan oʻsha muzqaymoqni iste’mol
qilish imkoniyatiga ega boʻlmaydi. Iqtisodiyotda koʻpgina mahsulotlar
aynan konussimon qutili muzqaymoq kabidir: siz toʻlovni amalga
oshirmay turib biror narsani qoʻlga kirita olmaysiz va siz toʻlovni
amalga oshirgandan soʻng shu tovar hisobiga foyda olishi mumkin
boʻlgan yagona shaxsga aylanasiz. Biz ilgarigi 4, 5 va 6 boblarda talab
va taklifni, shuningdek 7, 8 va 9 boblarda bozorlar samaradorligini
ta’lil qilganimizda mahsulotlar ist’emoldan mahrum qilinish va
iste’molda cheklanganlik xususiyatlariga ega ekanligini taxmin
qilgandik.
2. Umumiy foydalanishdagi mahsulotlar iste’moldan mahrum
qilinish va iste’molda cheklanganlik xususiyatlariga ega emasdirlar.
Ya’ni kishilarga umumiy foydalanishdagi mahsulotlarning iste’molini
cheklash mumkin emas, shuningdek bir kishining iste’moli boshqa
kishining uni iste’mol qilish imkoniyatini kamaytirmaydi. Masalan,
kichik shaharchada tornado ovozi umumiy foydalanishdagi mahsulot
hisoblanadi. Ya’ni, tornado yuzaga kelgandan keyin hech kimni uning
ovozidan himoya qilish mumkin emas (demak bu ist’emoldan olinishi
mumkin emas). Undan tashqari, biror kishi ushbu shovqindan foyda
oladigan boʻlsa, u boshqa biror kishining imkoniyatlarini kamaytirib
yubormaydi (demak bu iste’molda cheklangan emas).
371
3. Umumiy resurslar Cheklanganlik xususiyatiga ega, biroq
iste’moldan mahrum qilinishi mumkin boʻlmagan mahsulotlar.
Masalan, okeandagi baliq iste’molda cheklanganlik xususiyatiga ega,
agar biror shaxs okeandan baliq tutib olsa, u holda boshqa bir shaxs
uchun tutib olish mumkin boʻlgan baliqlar soni kamayadi. Shu bilan
birga bu baliqlar, iste’moldan mahrum qilinishi mumkin boʻlgan
mahsulot emas. Sababi okeanni cheksizlik xususiyatini inobatga olsak,
baliq tutuvchilarni baliq tutishdan toʻxtatish oʻta mushkul vazifadir.
4. Agar mahsulot iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega
boʻlish bilan bir qatorda cheklanganlik xususiyatiga ega boʻlmasa, u
holda mazkur mahsulot tabiiy monopoliya ishlab chiqarish uchun
yaxshigina misol boʻla oladi. Masalan, kichik shaharchada yongʻinga
qarshi himoya tizimini misol keltiraylik. Biror kishini bu mahsulotni
(xizmatni) iste’mol qilishdan mahrum etish juda oson: yongʻinga
qarshi kurashish boʻlimi shunchaki oʻsha kishining uyini yonib bitishi
uchun imkoniyat yaratib beradi. Shu bilan birga, bu mahsulot (xizmat)
cheklanganlik xususiyatiga ega emas. Ya’ni butun boshli shaharning
yongʻinga qarshi kurashish boʻlimi xarajatlari toʻlanganda, kichik bir
uyni yongʻindan himoya qilish xarajatlari hech narsa emas (15 bobda
tabiiy monopoliyalar mavzusi chuqurroq oʻrganiladi va unga kengroq
RASM
Tovarlarning to'rt turi.
Mahsulotlar ikki xususiyatlariga ko'ra
to'rt toifaga guruhlangan bo'lishi
mumkin;
(1)
odamlar
undan
foydalanishdan to’xtatiadigan tovarlar
bundan mustasno. (2) Agar bitta
odamning tovarlarni iste’mol qilishi,
boshqa odamlarning shu tovarlarni
iste’mol qilishlarini qisqartirsa, bu
tovarlar raqobatdosh bo’ladi.
Xususiy mulk
• Muzqaymoq ko’nusi
• kiyimlar
• tirband yo’llardan
foydalanish uchun to’lov
Umumiy resurslar
• dengizdagi baliq
• Atrof muhit
• bepul yo’llardan
ketyapish
Tabiiy monopoliyalar
• yong'indan himoya
• Kabel TV
• tirbanad bo’lmagan
yo’llar uchun to’lov
davlat mahsulotlari
• Milliy mudofaa
• Tirband bo’lmagan yo’llar
uchun to’lov
Ha
Mustasnomi?
Yo`q
Ha
Yo`q
Iste'moldagi raqobat?
372
ta’rif beriladi).
Yuqorida koʻrib chiqilgan 1-rasm mahsulotlarni aniq 4 guruhga
boʻlishni koʻzda tutganiga qaramasdan, odatda ular oʻrtasidagi
chegara koʻp hollarda aniq boʻlmaydi. Mahsulot iste’moldan mahrum
qilinish xususiyatiga egami yoki iste’molda cheklanganmi koʻp
holatlarda aniq bir darajaga bogʻliq boʻlib qoladi. Okeandagi baliq
iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega boʻlmaydi, sababi
okeanda kuzatish imkoniyati juda qiyin, lekin shu bilan birga
qoʻriqlanadigan qirgʻoqqa ega suv havzasi baliqni aksariyat holatlarda
iste’moldan mahrum qilinuvchi xususiyatiga ega qilishi mumkin.
Xuddi shunday tartibda, baliq odatda iste’molga cheklangan mahsulot
boʻlgani bilan baliq ovlovchilar soniga koʻra uni iste’molga
cheklanmagan mahsulot sifatida koʻrib oʻtish mumkin (shimoliy-
amerikalik balik tutvchilarni u erlarga evropalik koʻchmanchilarni
koʻchib kelgungacha boʻlgan holatini eslang). Bu fikr bizning tahlil
uchun, shu bilan birga, yuqoridagi boshqa toʻrt guruh mahsulotlari
uchun ham foydali boʻladi.
Mazkur bobda biz iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega
boʻlmagan mahsulotlarni koʻrib chiqamiz: ommaviy (umumiy
foydalanishdagi) mahsulotlar va umumiy resurslar. Sababi kishilar bu
mahsulotlarni iste’molidan mahrum etilishlari yoki voz kechishlari
mumkin emas, ular hamma uchun mavjud. Ommaviy mahsulotlar va
umumiy resurslarni oʻrganish tashqi faktorlarni oʻrganish bilan
chambarchas bogʻliq. Ushbu har ikkala mahsulot uchun ham tashqi
faktorlar yuzaga keladi, chunki ba’zi bir tabiiy ne’matlar (boyliklar)
narxga ega boʻlmaydi. Agar biror bir kishi ommaviy (umumiy
foydalanishdagi) mahsulotdan iste’mol qilishi (foydalanishi) kerak
boʻlsa, aytaylik tornado ovozidan, boshqa bir kishi esa undan koʻra
yaxshiroq koʻrinishda (vaziyatda) ham foydalanishi mumkin. Ularning
373
har ikkisi mahsulot uchun haq toʻlamasdan foyda olishadi – bu ijobiy
tashqi ta’sir. Xuddi shunday, biror kishi ommaviy (umumiy
foydalanishdagi) mahsulotni iste’mol qilayotganda, aytaylik okeandagi
baliqni, boshqa kishilarda undan foydalanish imkoniyati pasayib
ketadi, chunki tutilishi mumkin boʻlgan baliqlar soni kamayadi. Ular
yuzaga kelgan yoʻqotishdan ma’lum ma’noda zarar koʻrishadi, biroq
hech kim buni qoplab berish majburiyatini olmaydi – bu esa salbiy
tashqi ta’sir. Ushbu kabi tashqi ta’sirlar tufayli, iste’mol qilish va
ishlab chiqarish toʻgʻrisidagi koʻpchilik qarorlar resurslarni samarasiz
taqsimlanishiga
olib
keladi.
Ushbu
holatlarda
davlatning
aralashuvigina iqtisodiy farovonlikka va resurslar barqarorligiga olib
kelishi mumkin.
| 