376
(xizmatni) iste’molidan, ya’ni tinchlikdan bahra olishdan mahrum qilib
boʻlmaydi.
Undan
tashqari
biror
kishi
mudofaa
tizimidan
foydalanayotganda, u boshqa bir kishini bu mahsulotdan (xizmatdan)
foydalanishiga toʻsqinlik qila olmaydi. Shunday qilib,
mudofaa tizimi
iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ham cheklanganlik
xususiyatiga ham ega emas.
Shu bilan birga mudofaa tizimi eng serxarajat ommaviy mahsulot
hisoblanadi. 2007 yilda AQSh federal hukumati mudofaa tizimiga 553
milliard soʻm mablagʻ sarfladi, ya’ni aholi jon boshiga 1800 soʻm. Bu
mablagʻni koʻp yoki kamligi yuzasidan aholi oʻrtasida turli xil fikrlar
mavjud boʻlganiga qaramay, hech kim mudofaa tizimi uchun
davlat xarajatlari zarur ekanligini inkor etmaydi. Davlatni oʻziga hos
himoyachilari boʻlgan iqtisodchilar ham
mudofaa tizimini ommaviy
mahsulot
ekanligini
inobatga
olib,
uni
davlat
tomonidan
ta’minlanishini yoqlashadi.
Fundamental ilmiy tadqiqotlar. Bilim ilmiy tadqiqotlar asosida
yuzaga keladi. U yoki bu davlatning bilimlarni shakllantirishga
yoʻnaltirilgan siyosatini baholashda umumiy bilimlarni aniq texnologik
bilimlardan farqlash zarur. Uzoqroq muddat xizmat qiluvchi
batareykalarni ixtiro qilish, kichikroq hajmdagi mikrochiplarni yaratish
yoki yaxshiroq musiqa eshitish asbobini ishlab chiqishga oʻxshagan
aniq texnologik bilimlar odatda patentlangan boʻlishi mumkin. Patent
ixtirochiga ma’lum bir muddatda u yaratgan yoki ixtiro qilgan sohada
faoliyat yuritish uchun alohida huquqni beradi.
Boshqa shaxslar
patentlangan ma’lumotlardan foydalanganlik huquqi uchun ixtirochiga
haq toʻlashadi. Boshqacha soʻz bilan aytganda patent ixtirochini
bilimini iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega qiladi.
Bunga qarama-qarshi ravishda, umumiy bilimlar ommaviy
mahsulot hisoblanadi. Masalan, matematik olim teoremani patentlay
377
olmaydi. Teorema isbotlanganidan soʻng bilim iste’moldan
mahrum
qilish xususiyatiga ega boʻlmaydi. Teorema umumiy foydalanishdagi
bilimlar sirasiga kiradi, har kim biror-bir ayblovsiz undan foydalanish
huquqiga ega. Teorema shuningdek, iste’molda taqiqlangan ham emas,
biror kishini teoremadan foylanishi boshqa bir kishini undan
foydalanish imkoniyatlarini kamaytirmaydi.
Daromad olishga intilgan firmalar keyinchalik ularni patentlash
yoki qayta sotish hisobiga koʻproq daromad olishni koʻzlab,
tayyor
ilmiy tadqiqotlar hisobiga yangi loyihalarni ishlab chiqishga juda koʻp
mablagʻ ishlatishadi, biroq ular fundamental ilmiy izlanishlarga koʻp
mablagʻ sarf etishmaydi.Bunda ularni ragʻbatlantiruvchi omil - ilgari
boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan umumiy bilimlarga mablagʻni
iqtisod qilish. Buning natijasi oʻlaroq, u yoki bu davlat siyosatining
mavjud emasligi tufayli jamiyat yangi fundamental ilmiy izlanishlarga
juda kam resurs sarflaydi.
Davlat ommaviy mahsulot hisoblangan umumiy bilimlarni turli xil
usullar bilan ta’minlashga harakat qiladi. Sogʻliqni-saqlash milliy
instituti va Milliy ilmiy jamgʻarma
kabi davlat idoralari tibbiyot,
matematika, fizika, ximiya, biologiya va hatto iqtisodiyot kabi
yoʻnalishlarda fundamental tadqiqotlar uchun turli xil subsidiyalar
ajratadi. Ba’zi kishilar davlatning kosmik dasturlarni
moliyalashtirish siyosatini
ularni jamiyatda umumiy bilimlarni kuchaytirilishiga qoʻshishi
mumkin boʻlgan hissasi tufayli yoqlashadi (biroq ba’zi
olimlar komik
sayoxatlarni amalga oshirishga qaratilgan loyihalarga skeptik
yondashishgan). Olinayotgan foydani aniqlash qiyinligi hisobiga
davlat tomonidan mazkur urinishlarga mustahkam qoʻllab quvvatlashni
aniqlash qiyin. Bundan tashqari mazkur tadbirlarga yoʻnaltirilgan
moliyaviy mablagʻlarni tasdiqlab bergan Kongress a’zolari ushbu
378
yoʻnalishlarda etarlicha bilim va tajribaga ega emas,
bu tadbirlarni
samarali ekanligini aniqlab berishga qodir emaslar. Shunday qilib,
fundamental izlanishlar ommaviy mahsulot boʻlgan bir paytda davlatni
ularni kerakli hajm va yoʻnalishlarda moliyalashtirishga qodir
emasligiga hayron boʻlishimiz kerak emas.
