j
- korxona aniqlanadi. Olib
borilgan so‗rov natijasida j - segmentda i - tovarni xohlovchi Q
ij
korxona aniqlanadi.
Shundan so‗ng j - segmentda i - tovarni sotib olish еhtimolligi aniqlanadi:
R
ij
= Q
ij
/ B
j
(i=1, n), (j=1, m), P
ij
0; 1
Bizga ma‘lumki
R
ij=
1, bundan i -tovarning bahosi B
i
va har segmentdagi
korxonalar soni KS
j
ma‘lum bo‗lgani uchun quyidagilarni hisoblashimiz mumkin:
1) j - bozor segmentining i - tovar bo‗yicha taxminiy hajmini:
S
ij
= B
i
P
ij
KC
j
, i=1, n; j=1, m.
116
2) j - bozor segmentining korxonaningbarcha tovarlari bo‗yicha taxminiy
hajmini:
S
j
=
B
i
P
ij
KC
j,
I=1, n; j=1, m.
3) korxonaning barcha tovarlari bo‗yicha to‗liq bozorning hajmini:
S =
j
i
B
i
P
ij
KC
j,
I=1, n; j=1, m.
Korxona tovarlarining bozordagi ulushini marketing chora-tadbirlari bilan
bog‗liq holda qaraydigan bo‗lsak, unda
C
i
= CM
i
/
CM
i
,
bunda SM
i
- marketing chora-tadbirlari (talabni shakllantirish va sotishni
rag‗batlantirish bo‗yicha umumiy xarajatlar).
9.2. Еkonometrik modellar va ularni istiqbollashdagi o„rni
Prognozlashda еkstrapolyatsiya usuli o‗rganiladigan obyektning rivojlanishiga
taalluqli bo‗lgan omillarning doiraviylik, o‗zgarmaslik shartiga asoslangan bo‗lib,
obyektning o‗tmishdagi va shuncha asoslanib kelajakdagi rivojlanish qonuniyatlarini
o‗rganadi.
Dinamik qatorlarning o‗zgarish darajalariga qarab еkstrapolyatsiya oddiy va
murakkab bo‗lishi mumkin. Prognozlashning oddiy еkstrapolyatsiya usuli
tenglamalarining mutloq qiymatlari, qatorlarning o‗rta qiymatlari, o‗rtacha mutloq
o‗sish va o‗sishning o‗rtacha tezligiga nisbatan o‗zgarmas qiymatlarga еga degan
xulosaga asoslangan. Prognozning murakkab еkstrapolyatsiya usuli, trendni
ifodalovchi statistik formulalarni qo‗llashga asoslangan bo‗lib ikki turga:
takomillashgan va analitik turlarga bo‗linadi. Prognozning takomillashgan usulida
vaqt bo‗yicha ketma-ket keladigan prognoz qiymatlarini avvaldan mavjud bo‗lgan
ko‗rsatkichlar asosida hisoblab topiladi. Bunga o‗zgaruvchan va еksponentsial o‗rta
qiymat, garmonik vaznlar avtoregression o‗rta qiymat, garmonik vaznlar
avtoregression o‗zgartirish usullari kiradi. Analitik usul еng kichik kvadrat usuli
yordamida u - ning determinik tarkibini aniqlashdan iboratdir.
Qisqa muddatga prognozlash keng qo‗llaniladigan prognozlash usuli
еkstrapolyatsiya usulidir. Еkstropolyatsiya usuli prognozlashni odatda bir o‗lchamli
117
vaqtli qatori asosida amalga oshiradi. Ma‘lumki bir o‗lchamli vaqtli qatorlarni
modellash usullari iqtisodiy ko‗rsatkichlarning dinamik qatorlarga asoslangan bo‗lib
quyidagi to‗rt tarkibiy qismlardan tashkil topgandir: 1) tahlil qilinadigan jarayonning
uzoq davrda rivojlanish qonuniyatlari yo‗nalishi tendensiyasi, 2) tahlil qilinadigan
jarayonda ayrim hollarda uchraydigan mavsumiy tarkibiy qismlar; 3) davriy tarkibiy
qismlar; 4) tasodifiy omillar sababi yuzaga keladigan tasodifiy tarkibiy qism.
Rivojlanish yo‗nalishi (tendensiyasi) rivojlanishining uzoq muddatli
еvolyutsiyani bildiradi. Dinamik qatorlarning rivojlanish yo‗nalishi silliq еgri chiziq
bo‗lib, trend deb ataluvchi vaqt funksiyasi bilan ifodalanadi. Trend – tasodifiy
ta‘sirlardan holi holda vaqt bo‗yicha harakat qonuniyatidir. Trend vaqt bo‗yicha
regressiya bo‗lib, doimiy omillar ta‘sirida yuzaga keladigan rivojlanishning
determinik tarkibiy qismidir. Trendlardagi chetlanishlar tasodifiy omillar sababli
yuzaga keladi. Yuqoridagilarga asoslanib vaqt qatori funksiyasini quyidagicha
beramiz:
t
– jarayonlarning vaqt bo‗yicha yo‗nalishining doimiy tarkibiy qismi;
t
– tasodifiy tarkibiy qismi.
Vaqtli qatorlar rivojlanishida uchta yo‗nalish: o‗rta darajalar yo‗nalishi;
dispersiya yo‗nalishi; avtokorrelyatsiya yo‗nalishi mavjuddir.
O‗rta daraja yo‗nalishi
ko‗rinishda funksiya bo‗ladi. Dispersiya yo‗nalishi -
vaqtli qatorlarning еmpirik qiymatlarining trend tenglamalari yordamida aniqlangan
qiymatlaridan chetlanish. Avtokorrelyatsiya yo‗nalishi - vaqtli qatorlarning darajalari
o‗rtasidagi bog‗liqliklarning o‗zgarishi.
Iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlarni modellashning keng tarqalgan usuli vaqtli
qatorlarni tekislash usulidir. Tekislashgan har xil usullar mavjud bo‗lib, ularning еng
asosiylari
qatorlarning
amaldagi
qiymatlarini
hisoblab
topilganlari
bilan
almashtirishdir.
118
U yoki bu darajadagi barqaror iqtisodiy tizimga еga ko‗pchilik davlatlarda
iqtisodiy o‗sishni prognozlashda quyidagi turdagi ko‗p omilli еkonometrik modellar
keng tarqalgan:
Y = f(X
1
, X
2
,. . . , X
n
)
Bir omilli modellar ham keng qo‗llaniladi. Masalan, iqtisodiy o‗sishning
vaqtga bog‗liqligini ifodalovchi modellar yoki o‗tgan davrga nisbatan ishlab
chiqarish fondlari yoki kapital (K) o‗zgarishi kam bo‗lgan qisqa muddatli davrda
tahlil va prognozlashtirishda iqtisodiy o‗sish va mehnat resurslari (L) orasidagi
bog‗liqlik modeli.
Ishlab chiqarish funksiyasi shaklidagi model еng keng tarqalgan:
L
K
A
Y
0
`
va
ni miqdoriga qarab iqtisodiy o‗sishning 3 turi mavjud:
Agar (
)
1
bo‗lganda milliy mahsulot (daromad) ishlab chiqarish omillari
(kapital va mehnat) sarfiga mutanosib ravishda oshadi, umumiy iqtisodiy
samaradorlik o‗zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish faqat еkstensiv kengayib,
kapitalning past samaradorligi mehnat resurslari oshishi hisobiga qoplanadi.
Agar (
)>1 bo‗lsa, ishlab chiqarish omillari n marta oshganda, ishlab
chiqarish n martadan ko‗proq oshadi, ya‘ni ishlab chiqarishning o‗sishi omillar
umumiy xarajatini aks еttiradi. Lekin bu FTT yutuqlarini, ya‘ni yangi texnika va
texnologiyalarni kiritib, ishlab chiqarish fondlari samaradorligi oshadi yoki
fondlarning o‗zgarmas samaradorligida MU oshadi. Birinchi holatda
>
va o‗sish
fondlarni tejaydi, ikkinchisida
<
va o‗sish mehnatni tejaydi.
Agar(
+
)<1 bo‗lsa, ishlab chiqarish o‗sishi ishlab chiqarish omillari
o‗sishiga nisbatan sekinroqdir. Bunda umumiy samaradorlik pasayadi, o‗sish
deintexsifikatsiyasi ro‗y beradi.
Ishlab chiqarish funksiyasi (
+
)=1 bo‗lgan holatni tasvirlash Kobba-Duglas
funksiyasi deb. Ikkinchi holda, FTTning tasviri ostida IGFda (
+
)>1da bu tasvirni
119
aks еttiruvchi miqdorni topish kerak. Agar FTT notekis bo‗lsa, ICHF quyidagi
ko‗rinishda bo‗ladi:
t
e
L
AK
Y
.
Umumiy samaradorlik o‗zgarishida ishlab chiqarish fondlari va jonli
mehnatning samaradorlik o‗zgarishini alohida ko‗rib chiqish mumkin:
L
К
.
ICHFning yuqorida ko‗rilgan turidan tashqari ishlab chiqarish natijasi (Y)
bevosita ishlab chiqarish omillari miqdori orqali еmas, balki omillar miqdoriga
hamda samaradorlikka ta‘sir еtuvchi omillar orqali bilvosita bog‗liqlikni ko‗rib
chiqish mumkin.
Ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat, FTT) birlamchi omillar sifatida,
ularga ta‘sir еtuvchi omillar еsa ikkilamchi omillar sifatida namoyon bo‗ladi.
|
