Umumiy yoki aralash dars. Bunday darslarda har xil didaktik masalalar hal
etiladi - uy vazifalarini va talabalarniig bilimlarini tekshirish, yangi materialni
bayon qilish va boshqalar amalga oshiriladi. Ular maxsus fanlarni o’rganishda eng
ko’p tarqalgan. Aralash dars o’quv jarayonining bir-biriga eng yaqin zvenolarini
o’z ichiga oladi, bu esa talabalar bilimlarni puxta va ongli o’zlashtirishini
ta’minlash uchun muhimdir.
4.4. O’quv laboratoriyalarida o’qitish
Laboratoriya (lotinchadan “laboro”- ishlayman) - ilmiy muassasa,
vazirlik, korxona, o‘quv yurti tarkibidagi ilmiy, ishlab chiqarish-nazorat tajribalari
yoki o‘quv mashg‘ulotlari olib boruvchi mustaqil muassasa yoki bo‘lim, bo‘linma.
Oliy ta’lim muassasalarida laboratoriya 3 turga ajratiladi: o‘quv laboratoriya
(ayrim o‘quv fanlaridan) - talabalar bilan laboratoriya mashg‘ulotlari olib boriladi;
muammoli laboratoriya - asosiy fanlar bo‘yicha yirik ilmiy-texnikaviy izlanish
masalalari hal qilinadi; soha laboratoriya - ishlab chiqarishning muayyan
tarmog‘idagi dolzarb masalalar hal etiladi.
O‘quv laboratoriyalarining vazifalari. O‘qitishning moddiy - texnika bazasi
yaxshi tashkil etilgan taqdirdagina yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash
imkoniyati tug‘iladi.
O‘qitishning boshlang‘ich davri uchun juda muhim hisoblangan ta’lim
oluvchilar guruhining ishlab chiqarish sharoiti yaratilgan o‘quv laboratoriyasida
mas’ul o‘qituvchi nazoratida ishlashini ta’minlovchi me’yorli o‘quv jarayonini
tashkil etish juda qiyin, ba’zan esa ikoniyat ham bo‘lmaydi. SHu sababli ta’lim
muassasasining o‘zida ham, korxonalarda ham yaxshi jihozlangan o‘quv
laboratoriyasi, o‘quv maydonlarini albatta tashkil qilinishi nazarda tutiladi. Ta’lim
oluvchilar bu erda ish o‘rnini oqilona tashkil qila bilish malakalarni egallaydilar,
ishni bajarish uchun zarur bo‘ladigan mexanizmlar, jihozlar, asbob-uskunalar bilan
tanishadilar, operatsiyalar va ishlar kompleksini texnologik tartibda bajarishning
mehnat usullarini, ishlab chiqarish madaniyatini egallaydilar, o‘quv vaqtidan
oqilona foydalanishni, xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish va texnologik intizom
talablariga roiya qilishni o‘rganadilar.
O‘quv laboratoriyalarining mavjudligi ta’lim oluvchilarni frontal o‘qitish
uchun zarur sharoitlar yaratadi, nazariy mashg‘ulotlarni ishlab chiqarish ta’limi
bilan oqilona ravishda almashlab turish imkonini beradi, materiallarni dasturga
muvofiq izchil o‘rganishni ta’minlaydi.
O‘quv laboratoriyalari, o‘quv maydonchalarini tashkil qilish, ularni
jihozlash va rejasini tuzish ta’lim muassasasi turi, tayyorlanadigan ixtisosliklarning
tavsifi va ishlab chiqarishning xususiyatlariga muvofiq holda amalga oshiriladi.
O‘quv laboratoriyalarining tarkibi hamda maydoni sanoat, qurilish, qishloq
xo‘jaligi, transport, aloqa, savdo va maishiy-maishiy xizmat ko‘rsatishning tegishli
sohalarini loyihalashtirishning texnologik me’yorlariga shuningdek, qurilish
me’yor va qoidalariga javob berishi kerak.
O‘quv laboratoriyalari odatda birinchi qavatda joylashtiriladi. O‘quv
laboratoriyalarida shovqin chiqaradigan dastgohlar bo‘lishini e’tiborga olib,
nazariy bilim berishga mo‘ljallangan binolardan ularni iloji boricha alohida
qanotga yoki uzoqroqqa joylashtirish kerak.
O‘quv laboratoriyalaridagi havoning harorati qishda 15-16°C dan past
bo‘lmasligi yozda 20°C dan oshmasligi kerak. Bunday harorat ishlash uchun eng
qulay sharoitni ta’minlaydi. O‘quv laboratoriyalariga yangi havoning doimo oqimi
tabiiy yoki havo almashuvini etarlicha ta’minlovchi sun’iy ventilyasiya orqali kelib
turishi zarur.
Ta’lim muassasasi binosiga tutash holda qurilgan o‘quv laboratoriya
xonalari boshqa xonalardan tovush yutuvchi vositalar bilan himoyalangan bo‘lishi
lozim.
O‘quv laboratoriya xonalaridagi chiqindilar har doim yig‘ishtirib olinishi
lozim.
O‘quv laboratoriya xonalarining poli issiq, tekis va tozalash uchun qulay
bo‘lishi lozim.
O‘quv laboratoriya xonalarining devorlari silliq bo‘lishi, bo‘yoq bilan
qoplanishi va namlab tozalab turish uchun qulay bo‘lishi lozim.
O‘quv laboratoriya xonalari ichimlik suvi bilan ta’minlanishi lozim.
O‘quv laboratoriya xonasida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish uchun
tibbiyot qutichasi (aptechka) bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim.
O‘quv laboratoriya xonalarida ta’lim oluvchilarning ustki kiyimlarini
saqlash uchun alohida shkaf ajratilgan bo‘lishi lozim.
O‘quv laboratoriya xonalari va bo‘limlarining maydoni hamda sanitariya-
texnika me’yorlari ta’lim muassasasida tayyorlanadigan ixtissosliklarga qarab
me’yorlar bilan belgilanadi. O‘quv laboratoriyalarining rejasini tuzishda
qo‘yiladigan umumiy talablar quyidagilardan iborat:
o‘quv laboratoriyalari mashg‘ulotlarni dasturiga muvofiq o‘tkazishga
moslashtirilgan va operatsion kompleks tizimga muvofiq bo‘lishi kerak;
har bir bo‘lim maydoni va asbob-uskunalari miqdoriga ko‘ra hamda
beriladigan kasbga muvofiq 25 - 30 yoki 12 - 15 kishilik ta’lim oluvchilar guruhini
bir vaqtda o‘qitishga mo‘ljallanadi;
laboratoriya xonalari butun guruhni (frontal) o‘qitishga moslangan
bo‘lishi kerak;
agar laboratoriya xonasi bir necha guruhni bir vaqtda o‘qitishga
mo‘lallangan bo‘lsa, o‘quv guruhining ish mintaqasidan o‘tish yo‘lini berkitish
uchun laboratoriya xonasi bo‘limlari bir-biridan ajratiladi. Bu bilan ishlab
chiqarish ta’limi ustasining barcha guruh bilan mashg‘ulot o‘tkazish uchun zarur
sharoit yaratiladi;
o‘quv laboratoriyalarida har bir kasbning o‘ziga xos xususiyatini
nazarda tutib, alohida bo‘limlar, shuningdek, asbob-uskunalar va materiallar
saqlanadigan omborxona, chilangar-mexanika bo‘limi va hokazolar tashkil
qilinadi;
texnologik jarayon jihatidan bog‘liq bo‘lgan bo‘limlarni bir-biriga
yaqinroq joylashtirish kerak. Masalan, chilangar-mexanika ustaxonalarni dastgoh
o‘rnatilgan bo‘limlarga-tokarlik ustaxonasini-frezrlash va silliqlik bo‘limlariga
yaqin joylashtiriladi;
O‘quv laboratoriya xonalarilarining o‘quv-ishlab chiqarish
muhitiga qo‘yiladigan talablar
Maydoni bo‘yicha qurilish
me’yorlari va qoidalari talablariga
mosligi
(bir ta’lim oluvchiga)
Dastgohlarda – 6-12 m
2
CHilangarlik, elektr montaj va h.k.
– 4,0-4,5 m
2
Elektr, gaz payvandlash ishlari –
7,5-9,0 m
2
Duradgorlik, mexanik ishlar – 10-
12m
2
Ish
sharoitining
maqbulligi:
Hajmi – bir ta’lim oluvchiga 13
m
3
dan kam emas;
Harorati – 16-20
0
S;
SHamollatish
–
bir
ta’lim
oluvchiga 20m
3
/soat;
SHovqin darajasi – 70 DB gacha
Jihozlarni me’yorida o‘rnatish va
ishlatish
shart-sharoitlariga
muvofiqligi:
Dastgohlar, temirchilik, mashina
yig‘ish, qurilish-pardozlash va h.k. –
1 qavatda;
Sanitariya, gigiena va mehnat
xavfsizligi talablariga muvofiqligi:
yong‘in va portlashga xavfli
bo‘limlar izolyasiyasi; chang va gaz
ajraluvchi xonalarni izolyasiyalash;
zaruriy
ko‘tarma-mexanik
CHilangarlik,
elektrmontaj,
tikuvchilik va h.k.- 2 va 3 qavatlarda.
qurilmalarning
mavjudligi;
eshiklarning
etarli
o‘lchamga
egaligi;
yong‘inni
o‘chirish
vositalari
va
yong‘in
holatida
chiqish joylarining mavjudligi.
Me’yorda yoritilganligi:
Tabiiy-derazalar
maydoni
pol
maydoning 1/6 dan kam bo‘lmasligi;
yorug‘ ton beruvchi bo‘yoqlarni
qo‘llash; to‘siqli joylarda derazadan
yoritilishi bilan chiroqli yoritishni
uyg‘unlashtirish.
Sun’iy-umumiy
100-150
lk;
maxsus 400 lk gacha.
Ishlab
chiqarish
estetikasi
talablariga muvofiqligi:
Devor, shift va jihozlarning rangi
va toni (qurilish me’yorlari va
qoidalariga mos ravishda); yagona
uslubda jihozlash va mebellarni
joylash;
deraza
va
pollarni
yaxshilab tozalash imkoniyatining
mavjudligi.
4.1-rasm. O‘quv laboratoriyalarining o‘quv-ishlab chiqarish muhitiga
qo‘yiladigan talablar.
devorning bir tomoniga guruh ko‘rsatkichlari oynasi (guruh tarkibi,
uning majburiyatlari, o‘quv-ommaviy ishlar rejasi) o‘rnak ko‘rsatgan ta’lim
oluvchilarning ismi shariflari (suratlari) o‘rnatiladi;
laboratoriya xonalarining ko‘rinadigan joyiga birinchi yordam
ko‘rsatish uchun dori-darmon solingan aptechka va qaynatib sovitilgan suvli bak
qo‘yiladi;
ta’lim oluvchilarning ish o‘rnidagi individual asbob uskunalari
komplekti va cho‘tka, supurgi, qirindini olib tashlash uchun maxsus xokandoz va
ilgaklar bo‘lishi kerak;
laboratoriya xonalarida tozalash uchun ishlatiladigan materiallar,
qirindi, qipiqni yig‘ishga mo‘ljallangan qopqoqli yashik; qirindi va qipiqlarni
yig‘ishtirib olish uchun xokandoz-belkurak, ustaxonani tartibga keltirish uchun
cho‘tkalar bo‘lishi kerak;
yong‘inga qarshi zaruriy asbob-uskunalar albatta bo‘lishi shart.
O‘quv laboratoriyalarini jihozlash. O‘quv laboratoriyalari ta’lim
oluvchilar fan dasturi talablariga muvofiq topshiriqlarni bajarishlari uchun zarur
bo‘ladigan, mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi talablariga javob
beradigan yakka va ommaviy foydalanishga mo‘ljallangan asosiy hamda
yordamchi asbob-uskunalari bilan jihozlanadi.
Jihozlarni o‘quv laboratoriya xonalariga joylashtirish. Jihozlarni o‘quv
ustaxonalariga joylashtirish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
o‘qituvchiga o‘z ish o‘rnida turib ta’lim oluvchilar guruhiga jamoaviy
yo‘riqnoma berish imkoniyatini;
ta’lim oluvchilarning ishlashlari uchun eng qulay va xavfsiz sharoitni;
ishlash va ta’mirlash vaqtida, shuningdek materiallar, detallar,
chiqindilarni tashishda har tomondan kelishning qulayligini. Bunda dastgoh
orasidan o‘tish joylarining kengligi 0,5-0,8 m, dastgohlar qatori orsidagi o‘tish
yo‘lining kengligi eng kamida 1,2 m, aravacha, elektrokar va boshqa taransport
o‘tadigan joyning kengligi kamida 2 m dan qilib belgilanadi.
Barcha turdagi jihozlarning xavfli joylari to‘r, kojux yoki to‘siqlar bilan
to‘sib qo‘yiladi.
Ko‘pincha turli maqsadlarga mo‘ljallangan, maydonining shakli turlicha
bo‘lgan binolarga o‘quv laboratoriya xonalari joylashtiriladi. O‘quv jihozlarini
joylashtirish ko‘p jihatdan bino shakliga, shuningdek, binoning yoritilishi holatiga
(bir tomonlama, ikki tomonlama va aralash) bog‘liqdir. Bu omillarni e’tiborga olib,
o‘quv laboratoriya xonalarida asbob-uskunalarni frontal (4.2-a rasm) yoki
qatorasiga (4.2-b rasm) o‘rnatish mumkin.
Qatorasiga joylashtirish qulay bo‘lib bunday jihozlar ishlab chiqarish
ta’limi ustasining ish o‘rniga qaratib uch-to‘rt qator qilib joylashtiriladi, bu esa
o‘qituvchiga butun guruh ishini kuzatib turish imkonini beradi. Bundan tashqari,
jihozlarni qatorasiga joylashtirish binoning bir tomonlama yoritilishida ham ikki
tomonlama yoritilishida ham tabiiy yoritilishidan yaxshiroq foydalanish imkonini
beradi. Bundan tashqari, jihozlarni qatorasiga joylashtirish binoning bir tomonlama
yoritilishida ham tabiiy yoritilishdan yaxshiroq foydalanish imkonini yaratadi.
4.2-rasm. Jihozlarni o‘quv laboratoriya xonasida joylashtirish.
Dastgohlarni laboratoriya xonalariga joylashtirishda dastgohlar orasida,
dastgohlar bilan devor orasida hamda qatorlar orasida tegishli masofa bo‘lishini
ta’minlash zarur. O‘rta guruhdagi dastgohlar qatorasiga joylashtirilganda old
tomondan ularning oralig‘i 0,5 m dan kam bo‘lmasligi kerak. O‘rtacha kattalikdagi
dastgohlar ko‘ndalangiga joylashtirilganda ularning oralig‘i 0,9 m dan kam
bo‘lmasligi kerak. Agar ta’lim oluvchining ish o‘rni orqa tomondan dastgohlar
qatori bilan emas, balki kolonna yoki devor bilan cheklansa, bu oraliq 0,8 m gacha
qisqartirilishi mumkin.
Dastgohlar devor bo‘ylab o‘rnatilganda dastgohlarning orqa gabarit nuqtasi
bilan devor oralig‘i (o‘rta guruhdagi dastgohlar uchun) 0,5 m dan kam bo‘lmasligi
kerak. Bu oraliqlar ba’zan etarli bo‘lmaydi, shuning uchun dastgohni tuzatish va
tekshirish vaqtida elektryuritgichni olish hamda o‘rnatish, boshqarish shkafi
eshigini ochish va shu kabi ishlarni bajarish imkoniyatini yaratish uchun oraliqni
kengaytirish zarur bo‘ladi.
Har bir dastgohni o‘quv ustaxonasiga o‘rnatish jarayonida uning barcha
konstruktiv va texnologik xususiyatlarini hisobga olish kerak. Dastgohlar tabiiy
yorug‘lik ish zonasiga o‘ng tomondan yoki old tomondan va o‘ngdan tushadigan
qilib o‘rnatilishi kerak. Mahalliy yoritishda dastgohning derazaga nisbatan
joylashuvi ixtiyoriy bo‘lishi mumkin.
O‘quv laboratoriya xonalarida ish tartibi. Ish o‘rnida mehnatni ilmiy
asosda tashkil etish insondagi yuksak mehnat qobiliyati va sog‘liqni saqlashni
ta’minlovchi to‘g‘ri mehnat va dam olish rejimiga asoslanadi. Tadqiqotlarni
ko‘rsatishicha, ta’lim oluvchilarning ish qobilyati kun va hafta davomida sezilarli
o‘zgarishlarga duch keladi. U yuqori darajada saqlanishi yoki aksincha, tez
pasayishi (kundalik rejim buzilganda, yoritish yomon bo‘lganda, yuqori harorat,
shovqinlar ta’sir qilganda, kam yoki betartib ovqatlanish va shu kabilarda)
mumkin.
Ish kuni davomida ta’lim oluvchilarni ishlash qobilyatlari uch bosqich bilan
tar’riflanadi: birinchisi-ta’lim oluvchi ishga «sho‘ng‘iydi» (ishlash qobilyati qat’iy
bo‘lgan holat) uning mehnat unumdoligi asta-sekin oshib boradi; ikkinchisi-yuqori
unumdorlik davri; uchinchisi-charchash natijasida unumdorlikning pasayishi.
Ish joyida mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning asosiy shartlaridan biri
ish o‘rnining etarli darajada yoritilishidir.
YOritish Davlat standarti talablariga muvofiq bo‘lishi, yuzalarni etarli
darajada yoritilishini ta’minlashi, ish vaqti davomida doimiy bo‘lishi, yorug‘ligi
bo‘yicha teng taqsimlanishi, ko‘z nuriga ta’sir ko‘rsatmasligi lozim.
YOritishning me’yorda bo‘lishi eng avvalo yorug‘lik manbaining
joylashishiga bog‘liqdir. 4.3-rasmda yorug‘lik manbaining to‘g‘ri (a) va noto‘g‘ri
(b, v, g) joylashtirilishi ko‘rsatilgan. Birinchi holat eng to‘g‘risidir, chunki
yorug‘lik manbai ishlovchining boshi tepasiga, chap tomonga joylashtirilganligi
tufayli u ko‘z nurini olmaydi va ish zonasiga soya tushurmay to‘g‘rida-to‘g‘ri ish
stolini yoritadi. Qolgan uch holatda yorug‘lik manbai noto‘g‘ri joylashtirilgan.
4.3-rasm. Yorug‘lik manbalarini joylashtirish variantlari:
| 