Yassi tasviriy ko’rsatma qo’llanmalar jumlasiga o’quv plakatlari (bular
mashina, mexanizm, ish usullariniig rasmiy tasvirlarini, sxema, jadval, raqamli va
teksli, grafik ko’rinishidagi hamda aralash matriallarni o’z ichiga oladi);
fotografiya va fotoplakatlar; kitob, jurnal hamda albomlardagi rasmlar; o’qituvchi
sinf doskasiga chizadigan tasvirlar kiradi.
Hajmiy tasviriy ko’rsatma qo’llanmalar jumlasiga model va maketlar kiradi.
Model ishlaydigan ko’rsatmali qo’llanma bo’lib, tasvirlangan mashina yoki
qurilma qismlari hamda mexanizmlarinint kinematikasini va o’zaro ishlashini
ko’rsatadi.
Model tasvirlangan originalning tashqi ko’rinishini aks ettirishi shart
emas, unda o’zaro ishlaydigan asosiy detallari ajratib ko’rsatiladi. Maket, aksincha,
tasvirlanadigan originalning tashqi (ichki) ko’rinishini iloji boricha aniq aks
ettiradi. Maketlar, ko’pincha, ishlamaydigan ko’rsatmali qo’llanma bo’lib, ishlov
berish oson bo’lgan va arzon materiallar: pape-mashe (elim, gips hamda bor
aralashtirilgan qog’oz massa), gil, gips, yog’och penoplast va shu kabilardan
tayyorlanadi. Maketlar originalning ichki tuzilishini ko’rsatish uchun, ko’pincha,
qismlarga ajraladigan qilib tayyorlanadi. Ular, odatda, originalga nisbatan kichik
yoki katta qilib yasaladi.
Mulyaj (fransuzcha mouler so‘zidan - qoliplamoq, quymoq) — birorbir
ob’ektdan gips, mum, papemasheda olingan nusxa; odatda bo‘yalgan, asosan,
ko‘rgazmali qurol vazifasida xizmat qiladi. Mulyaj naturadan olingan qolipda
quyiladi yoki o‘lchovlar asosida qo‘lda tayyorlanadi.
Mulyajlar maketlarning bir turi hisoblanadi. Maxsus va umumkasbiy
fanlarning
o’qituvchilari
harakatlanuvchi
ko’rsatmali
qo’llanmalar
(multimedia)dan keng foydalanadilar. Bu qo’llanmalarda yassi tasvirlar bilan birga
harakatchan elementlar ham bo’lganligi tufayli ba’zi jarayonlar dinamikasini
ko’satishga imkon beradi.
Ammo o’qituvchilarga, ko’pincha, ko’rsatmali qo’llanmalar loyixalash,
tayyorlash yoki bunday qo’llanmalar yaratishga rahbarlik qilishga to’g’ri keladi.
Bunda quyidagn talablarga rioya qilish talab etiladi:
ko’rsatma qo’llanma barcha talabalar yaxshi ko’ra oladigan darajada katta
bo’lishi kerak;
qo’llanmadagi yozuvlar o’quv xonasining istagan joyidan bemolol ko’rsa
bo’ladigan darajada yirik, qora harflar bilan yozilishi lozim;
muhim detal va joylar bo’lishi zarur haddan tashqari yorqin va kontrast
bo’yoq tanlash yaramaydi; fon bilan tasvirlar ranglarining eng yaxshi nisbatlari
quyidagilar: oq-ko’k, qora-sariq, yashil-oq, qora-oq plakatlardagi tasvirlar imkoni
boricha ob’ektning rangiga bo’yalishi kerak; tasviriy vositalar kompleksi,
qo’llanmaning mazmunini ochib berish uchun tanlangan bo’yoqlar, qo’llanmaning
bajarilishi ta’lim oluvchilarda estetik did hosil qilishi va bu didni rivojlantirishi
lozim;
ko’rsatma qo’llanmada tekst haddan tashqari ko’p bo’lmasligi kerak;
plakatlarda tasvirlar soni, haddan tashqari ko’p bo’lmasligi zarur;
plakatlarda tasvirlanadigan ob’ektlar tabiiy vaziyatda ko’rsatilishi lozim;
ko’rsatmali qo’llanma masshtabga rioya qilgan holda bajarilishi kerak; bu
narsa, ayiqsa, muhim detallarning proportsiyalariga taalluqlidir;
qo’llanmaning va uni ishlatish uchun xizmat qiladigan moslamalarniig
konstruktsiyasi qo’llanmaning uzoq vaqt saqlanishini ta’minlashi zarur (doka, mato
yoki kartonga - elimlab yopishtirilishi, lok bilan qoplanishi, plakatlar bir-biriga
lenta tarzida elimlab yopishtirilishi darkor va hokazo).
Talabalarga yangi materialni bayon etishda ko’rsatma qo’llanmalardan to’gri
va o’z vaqtida foydalanish katta ahamiyatga ega. Pedagogika fani va ilg’or tajriba
darsda ko’rsatma qo’llanmalar namoyish qilishga oid metodik talablar ishlab
chiqdi, bu talablarga rioya qilish ularning didaktik qimmatini oshiradi.
Avvalo, hamma vaqt shuni esda tutish zarurki, ko’rsatma qo’llanmani
namoyish qilish — maqsad bo’lmay, balki vositadir. Qo’llanmani ko’rsatish emas,
balki u bilan ishlash kerak.
O’rganilayotgan materialning mazmuni va darsga ajratilgan vaqt taqozo etgan
hollardagina ko’rsatma qo’llanmani namoyish qilish tavsiya etiladi. darsda
namoyish qilinadigan qo’llanmalar soni talabalar o’quv materialini sifatli
o’zlashtirishi uchun optimal bo’lishi lozim; darsda qo’llanmalardan haddan
tashkari ko’p foydalanish yaramaydi.
Namoyish qilinayotganlarni idrok etish jarayonida talabalar sezgi
organlarining (analizatorlarining) ko’rish, eshitish, sezish, zarur hollarda esa ta’m
bilish va hid bilish organlarining ko’pini jalb etish kerak.
O’qituvchi so’zi bilan ko’rsatmalilikning to’g’ri qo’shib olib borilishi katta
ahamiyatga ega. Ko’rsatma qo’llanmalarni idrok etishning asosi birinchi signal
sistemadir, ammo ikkinchi signal sistemaning signallariga tartibga soluvchi ta’sir
etadi. Har qanday ko’rsatma qo’llanmalar namoyish qilinganda hamma vaqt izoh
berib turiladi. Ana shu izoh ta’lim oluvchining e’tiborini qo’llanmadagi aosiy va
muhim tomonlarga qaratishga, kuzatilayotgan model, ob’ekt yoki hodisalardan
ularning mohiyatini tashkil etuvchilarni ajrtib olishga yordam beradi. Qo’llanmani
namoyish qilishdan oldin nimani va qanday maqsadda ko’rishlari to’g’risida ta’lim
oluvchilarga aytib o’tish zarur.
6.3. O’quv xona doskasiga chiziladigan rasm.
Ko’rsatmalilik vositalari ichida o’quv xona doskasiga chiziladigan rasm
katta o’rin tutadi. O’qituvchi chizgan rasmlar talabalarning bilimlarni o’zlashtirish
jarayonini osonlashtiradi va umumkasbiy hamda maxsus fanlar darslarida keng
tatbiq etiladi. Yaxshi chizilgan rasmlar va sinf doskasidan to’g’ri foydalanish
ko’rsatmalilikning boshqa vositalari bilan birga talabalarning faktlarni, hodisalarni,
voqealarni esda olib qolishlariga, to’g’ri tushunishlariga yordam beradi. O’qituvchi
materialni bayon etish vaqtida doskaga grafik, chizma yoki sxemalar chizish yo’li
bilan jarayoni dinamikada, masalan, ichki yonuv dvigatelida sikllar nabatlashib
kelishini, jihozlarning ulanish tartibini, kimyoviy apparatda jarayonning borishini
va shu kabilarni ko’rsata oladi. Og’zaki bayon bilan doskaga chizilgan rasmlarning
mosligi materialning talabalar xotirasida puxta mustahkamlanishiga yordam beradi
va mashg’ulotlarni qiziqarli hamda samarali qiladi.
O’qituvchi doskadan qanday foydalanishni bilishi kerak. Yangi materialni
o’rganishda mavzuni va maxsus terminlarni doskaga yozib qo’yish lozim. Ayrim
terminlarni yoki rasmning ayrim qismlarini ajratib ko’rsatish uchun rangli
bo’rlardan foydalavish zarur. Doskada tasvirlash uchun murakkab bo’lmagan
rasmlar tanlash kerak. Agar doskada murakkab rasmni ko’rsatish zarur bo’lsa, uni
oldindan chizib qo’yish darkor. Rasmlarning yozuvlarini talabalar qiynalmay
o’qishlari uchun ular yirik harflar bilan yozilishi darkor.
Rasmlar doskaga tez va bexato chizilishi lozim, bunga esa jiddiy mashg’ulot
va mashqlar natijasida erishish mumkin.
6.4. O’qitishning axborot-texnika vositalari.
O’qitishning axborot-texnika vositalari deganda, talabalarning bilim,
ko’nikma
hamda
malakalarni
o’zlashtirishini
osonlashtirish
va
uning
samaradorligini oshirish hamda o’qituvchining talabalarga bilim, ko’nikma va
malakalar berish, ularni mustahkamlash hamda tekshirib ko’rish borasidagi
mehnatini engillashtirish uchun foydalaniladigan axborot-texnik vositalar
majmuasi tushuniladi.
O’qitishnint axborot-texnika vositalari jumlasiga informatsiya berishda
foydalaniladigan texnika (videoproektorlar, televizion, hamda kompyuter
qurilmalari va shu kabilar) gina emas, balki tegishli texnika bilan birga
foydalaniladigan o’ziga xos informasiya uzatuvchilarning o’zi (o’quv kinofilmlar,
dasturlashtirilgan topshiriqlar va shu kabilar) ham kiradi.
Maxsus va umumkasbiy fanlarini o’rganishda ishlatiladigan barcha texnika
vositalarini uchta asosiy guruhga birlashtirish mumkin:
audiovizual vositalar (kinoproektsiya, ovoz yozib olish, televidenie,
kompyuter, radio);
trenajerlar;
dasturlangan o’qitishning texnika vositalari.
Talabalarga o’quv materialini bayon etish jarayonida o’qitishning
audiovizual texnika vositalari eng ko’p ishlatiladi.
6.5. O’quv videofilmi va undan foydalanish metodikasi.
O’quv videofilmi - o’qitishning eng ko’p tarqalgan texnika vositasi bo’lib,
ob’ekt hamda hodisalarni harakatda va rivojlanishda namoyish qilishga, materialni
tahlil qilib va umumlashtirishga, shuningdek, konkret idrok etishdan abstrakt idrok
etishga o’tishga imkon beradi. O’quv videofilmidan o’qituvchi o’quv materialini
bayon etishida illyustratsiya sifatida, shuningdek, talabalar uni mustaqil o’rganishi
uchun foydalanishi mumkin.
O’quv videofilmi yordamida o’quv materialining asosay joylarini ajratib
ko’rsatish va talabalar e’tiborini shunga jalb etish, jarayonlarni tabiiy vaqt
izchilligida emas, balki ular xarakterini tushunish uchun eng qulay tarzda ko’rib
chiqish mumkin. O’quv videofilmi bevosita kuzatab bo’lmaydigan hodisalarni:
ko’zga ko’rinmaydigan darajada mayda zarracha va detallarni, har xil
organizmlarning ichki tuzilishini, uzoqlashgan narsalarni, juda tez va juda sekin
sodir bo’ladigan hodisalarni ko’rsatishga imkon beradi. Harakatda juda ham qisqa
vaqt davom etadigan voqea va hodisalarni kino vositalari yordamida
sekinlashtirilgan sur’atda namoyish qilish (bu hol o’zgarishning barcha fazalarini
ko’zdan kechirishga imkon beradi) va aksincha, bir necha soat, kun yoki oy
mobaynida sodir bo’ladiganlarni esa ekranda bir necha sekund yoki minut ichida
ko’rsatish mumkin. Ovozli filmni idrok etishda ko’z ham, quloq ham faol ishtirok
etadi. Ko’rish va eshitish organlariga bir vaqtda ta’sir etishi o’quv videofilmini
o’qitishning boshqa vositalaridan ajratib turadi va muhim didaktik vazifalarni hal
qilishga imkon beradi.
O’quv videofilmlaridan foydalanish o’qitish va tarbiyalash vazifalarini
qo’shib olib borishga imkoniyat tug’diradi. Videofil’mlar yordamida ko’rsatmali
o’qitishning tarbiyalovchi ahamiyati shundan iboratki, u fan va texnikaning eng
yangi yutuqlarini, ishlab chiqarish-texnikaviy estetikani, ishlab chiqarish
ilg’orlarining tajribalari va yuqori mehnat madaniyatini ko’rsatish, ayrim
muammolarning tarixiy rivojlanishi bilan tanishtirish imkonini beradi va hokazo.
O’quv videofilmdan o’quv jarayonida maxsus va umumkasbiy fanlarini
o’rganishda, asosan, uch variantda: o’quv materaalini o’rganishga muqaddima
tarzida, mavzuni o’rganish jarayonida va mavzuni o’rganib bo’lingandan keyin
o’rganilganlarni takrorlash va musthkamlash maqsadida foydalaniladi.
Kirish darslarida, ya’ni talabalar o’rgana boshlaydigan mavzu to’g’risida
aniq tasavvurga ega bo’lmagan vaqtda film namoyish qilish talabalarni faktik
material bilan tanishtirishga, qiziqtirishga, ularda zarur emotsional tayyorgarlik
yaratishga yoram beradi.
O’quv videofilm bilan ishlashning eng ko’p tarqalgan shakli yangi
materialni o’rganish jarayonida uni namoyish qilishdan iborat. Bu holda u
o’qituvchi bayon etayotgan materialga illyustratsiya bo’lib yoki ma’lumotning
mustaqil manbai bo’lib xizmat qiladi. Yangi materialni o’rganish jarayonida
filmdan foydalanishda, odatda, u alohida lavhalarga bo’linadi va zarur bo’lsa,
tushuntirish davomida ular namoyish qilinadi. Bu hol talabalarning o’qituvchi
bayon etgan materialni obrazli qilib tasavvur etishiga, chuqurroq tushunishiga
imkon beradi. Film o’quv materiali bayon etib bo’lingandan keyin,
o’rganilganlarni umumlashtirish va yakuniy illyustratsiya qilish maqsadida ham
namoyish qilishi mumkin.
O’qituvchilar ko’pincha yo’l qo’yadigan jiddiy metodik xatolardan biri
darsni odatdagi kinoseansga aylantirishdan iborat. Bu hollarda film darsning
borishiga uzviy bog’lanmagan holda namoyish qilinadi, talabalar filmning o’quv
materiali bilan ishlamaydilar, natijada uni yomon o’zlashtiradilar.
O’quv videofilmdan foydalanish samaradorligi ko’p jihatdan talabalar bilish
faoliyatining tashkil etilishiga, ularda film materialiga qiziqishni rivojlantirishga
bog’liq. Bunga erishish uchun talabalarga ekranda ko’rganlarining amaliy
ahamiyatini ochib berish yoki muammoli vaziyat vujudga keltirish kerak. Bu hol
ish sharoiti o’rnatishga, talabalar faolligini oshirish va ularni vujudga kelgan
muammoni hal qilish yo’lini izlashga shaylantirishga yordam beradi.
O’qituvchi o’quv videofilmdan foydalanib, qanday didaktik maqsadni
ko’zda tutmasin, qanday metodni tanlamasin, darsdagi ish, odatda, to’rt bosqichga
bo’linadi:
o’rganiladigan mavzu bilan film mazmuni orasida bog’lanish o’rnatish;
talabalarni filmni idrok etishga va faol ishlashga tayyorlash;
o’quv videofilmni ko’rish vaqtida film materiali bilan ishlash;
o’quv videofilm ko’rib bo’lingandan keyin uning materiali bilan ishlash.
Kirish suhbatining qisqaligi va aniqligi talabalar e’tiborini asosiy masalaga
qaratish imkonini beradi, videofilmni ko’rishdan oldin uning mazmuniga oid
tushuntirish hamda savollar esa talabalarning bilish mustaqilligini oshiradi.
Videofilm materiali ustida qilinadigan ish o’z ichiga faqat idrok etishni
emas, balki uni rasm-obrazli tildan abstrakt tilga qayta kodlashni ham oladi.
Videofilm ko’rish vaqtida materialni o’zlashtirish ham boshlanadi, ammo bu
boshlang’ich bosqichdir, o’zlashtirish jarayoni, asosan, shundan keyingi ish bilan
bog’liq bo’ladi.
Bu bosqichda o’qituvchining bergan tushuntirishlari katta ahamiyatga ega.
Material videofilm ko’rib bo’lingandan keyinoq o’zlashtirilishi zarur bo’lgan
hollarda o’qituvchi ilgari belgilangan reja asosida, film namoyish qilishni tegishli
joyda to’xtatadi. Videofilmning eng muhim kadrlarini boshqa ko’rsatma
qo’llanmalardan ham foydalanib tushuntirib berish mumkin. Videofilm
ko’rsatishni haddan tashqari maydalab yubormaslik uchun tanaffuslar soni ko’p
bo’lmasligi kerak.
Ba’zan o’qituvchi ta’lim oluvchilarning idrok etishini faollashtirish uchun,
filmni ko’rish davomida talabalarga savollar berishi mumkin. Bunda savollar ham,
javoblar ham qisqa bo’lishi lozim, aks holda talabalar e’tiborini filmdan chalg’itadi
va bundan keyingi materialni o’zlashtirishga xalaqit beradi. Film ko’rish vaqtida
beriladigan savollar film materiali bilan o’rganilayotgan mavzu orasida mantiqiy
bog’lanish o’rnatishga yordam beradi.
Videofilm bilan ishlashning so’nggi bosqichida talabalar savollar berishiga
imkoniyat yaratish kerak. Javob qaytarishga film materialini yaxshi bilib olgan
talabalarni jalb etish lozim.
O’quv videofilmlari ovozsiz va ovozli bo’ladi. Darsda unisidan ham,
bunisidan ham foydalanish mumkin. Agar suhandon so’zi savodli, dasturga
muvofiq tuzilgan, tomoshabinlarga tushunarli bo’lsa, masalani o’rganishni
chuqurlatsa, undan darsda foydalanish kerak, suhandon so’zi yaxshi tuzilmagan,
tasvirlarni ko’rishdan chalg’itadigan bo’lsa, o’qituvchi ovozli filmdan ovozsiz
variantda foydalangani ma’qul, suhandon so’zi o’qituvchining izohlari bilan
navbatlashib kelishi ham mumkin. Videofilm ko’rsatilayotganda o’qituvchi
beradigan izohlarga alohida talablar qo’yiladi. Bu izohlar ekranda o’tayotgan
kadrlarga mos bo’lishi kerak, aks holda talabalar e’tibori sochilib, ko’rganlarini
ham, eshitganlarini ham mazmunini idrok etmaydilar.
Ovozsiz filmlar yozuvlar orqali tushuntiriladi. Ba’zan o’qituvchilar ularni
o’zlari o’qiydilar, ayrim o’qituvchilar bu ishni biror talabaga taklif qiladi, boshqa
o’qituvchilar esa yozuvlarni talabalar ichida o’qishlariga imkon beradi. Agar
o’qituvchi o’zidan so’z qo’shib ketishga mohir bo’lsa, filmdagi yozuvlarni uning
o’zi o’qigani ma’qul. Agar talabalar filmdagi yozuvlarni tushunishga oldindan
tayyorlangan bo’lsalar, ularni talabalar tovushsiz o’qiganlari ma’qul. Filmdaga
yozuvlar murakkab va haddan tashqari uzun bo’lgan taqdirdagina o’qituvchi film
teksti mazmunini o’z so’zlari bilan aytib berishi mumkin.
Shunday qilib, o’qituvchi talabalar diqatini tasvirdagi hodisa yoki ob’ektni
tushunish uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan detallarga vaqtida qaratishi lozim
bo’ladi.
Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari:
1. Maxsus fanlarni o’qishda ko’rsatmali vositalardan foydalanish qanday
xususiyatlarga ega?.
2. Zamonaviy ta`lim vositalarining turlarini tavsiflang?.
3. Maket va modelni farqini tushuntiring?
4. O’quv xona doskasiga chiziladigan rasmga qanday talablar qo’yiladi?
5. O’quv axborot-texnik vositalariga nimalar kiradi?
6. O’quv videofilmidan foydalanishda nimalarga e’tibor berish zarur?
7. MAXSUS FANLARDAN TAJRIBA - AMALIY MASHG’ULOTLARINI
O’TKAZISH METODIKASI
| 