7.3. Ertalabki vaqt bo’lagi va sayrni rejalashtirish
Sayr - tomoshaga mashg’ulotning o’ziga xos turi sifatida qarash mumkin.
Mashg’ulotlarda bo’lgani kabi sayr - tomoshada ham dastur mazmunida
aniqlashtiriladigan ta`limiy rivojlantiruvchi va tarbiyaviy vazifalar qo’yiladi hamda
hal etiladi. Mashg’ulotlarda bo’lgani kabi sayr - tomoshada barcha yosh guruhidagi
bolalar ishtirok etadilar. Biroq sayr - tomoshani tashkil etishning o’ziga xos
xususiyati, bolalar faoliyatining mazmuni, shuningdek, uning ta`limiy ish
tizimidagi o’rni, sayr - tomoshani maktabgacha ta`lim muassasasisida ta`limni
tashkil etishning o’ziga xos yalpi shakli sifatida qarab chiqishga ehtiyoj uyg’otadi
(E. I. Tixeeva).
Sayr - tomosha bolalar bilan olib boriladigan ta`limiy ishning tashkiliy shakli
sifatida paydo bo’lgan va maktablarda tabiiy fanlarni o’rganishda (jug’rofiya,
botanika, zoologiya, keyinroq tabiatshunoslikni) keng qo’llanilib kelingan. Biroq
bolalarning sayr - tomoshadagi bilish faoliyati tabiati hayotiy hodisalarni bevosita
idrok etishi, kuzatishi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ham xosligi
isbotlandi. Sayr - tomoshada turli umumlashganlik darajasidagi tasavvurlar
shaklida shakllantiriladigan buyumlar maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan
olib boriladigan ta`limiy ishlar dasturi talablariga javob beradi. Bo’larning barchasi
sayr - tomoshani bolalar maktabgacha ta`lim muassasasisidagi tashkil etiladigan
ta`limning muhim shakliga aylangirgan. Sayr - tomoshadan bolalarni tabiat bilan
tanishtirishda keng foydalaniladi. U yilning turli mavsumida o’rmonda istirohat
bog’ida, o’tloqda, suv havzasida o’tkaziladi. Sayr - tomosha bolalarni kattalarning
xilma - xil mehnati, ularning mehnat natijalari bnlan tanishtirish, arzirli ijtimoiy
voqea va hodisalar bilan tanishtirish uchun ham uyushtiriladi. Sayr-
tomoshalarning muhim ahamiyati shundan iboratki, ular bolalarda atrof-muhitdagi
hayot haqida aniq tasavvur va taassurotlarning shakllanishini ta`minlaydi. SHunga
muvofiq sayr - tomoshada foydalaniladigan asosiy metod kuzatish hisoblanadi,
sayr - tomosha davomida unga bir kecha marta ehtiyoj tug’iladi. YAlpi kuzatish
sayr tomoshaning asosiy tuzilish qismini tashkil etadi. Sayr - tomosha maqsadi va
aniq mazmunga qarab tabiiy narsalarni yig’ish va mustaqil kuzatishga vaqt
ajratiladi. Unga kuzatiladigan ob`ektlarning sifati haqidagi tasavvurlarni
aniqlashga yoki mustahkamlashga yordam beradigan o’yin mashqlari ham
kiritiladi. Sayr - tomosha davomida tarbiyachn izohlar beradi, ba`zan esa, bolalarga
kuzatilayotgan narsalar haqida hikoya qilib ham beradi. Bolalarni kattalar mehnati
bilan tanishtirilayotganda ular bilan odatda, mehnati kuzatilayotgan xodim
suhbatlashadi. Agar imkoniyat ko’tarsa, sayr-tomosha paytida bolalarni ozgina
muddat bo’lsa ham kattalar mehnati bilan shug’ullantirish (mollarga ovqat berish,
narsalarni tashish va hokazo) foydadan holi bo’lmaydi.
Sayr - tomoshaga bolalarga beriladigan xilma - xil topshiriqlarning kiritilishi,
u yoki bu metodlardan foydalanish asosiy vazifa - kuzatiladigan ob`ektlar haqidagi
yorqin ko’tarinki va tiniq tasavvurlarni ta`minlash talabiga javob berishi lozim.
Sayr - tomoshada asosiy ob`ektlarni idrok etish bolalardan diqqatlilikni,
uyushgan xulk - atvorni talab qiladi. Zotan bolalar rang - barang ob`ekt va
xodisalar, ba`zan tanishtirish uchun rejalashtirilmagan narsalarga duch keladilar.
81
Bo’larning barchasi sayr - tomosha o’tkazishda muayyan qiyinchiliklar tug’diradi
va tarbiyachidan uni o’tkazishga puxta tayyorgarlik ko’rishni talab qiladi.
Sayr - tomoshani o’tkazish uchun odatdagi mashg’ulotdan keng ko’lamli
ta`limiy vazifa tanlab olinadi, u kuzatuvchanlikni, qiziqishni, ijobiy munosabatni
rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi mazmunga ega bo’lishi mumkin va hokazo.
Ta`limiy vazifalarning aniq mazmuniga qarab sayr - tomosha yo’nalishi,
tuzilishi ishlab chiqiladi, metodlari belgilanadi. Sayr - tomosha o’rnini
belgilayotganda uning bolalar muassasasida uzoq - yaqinligini ham hisobga
olinishi kerak. Sayr - tomosha joyiga olib boradigan yo’l toliqtiradigan bo’lmasligi
lozim.
Sayr - tomoshaga tayyorgarlik ko’rishda bolalar to’plashi mumkin bo’lgan
narsalar belgilanadi, materialni tashib yurish uchun ham, uni keyin joylashtirish
uchun ham tegishli anjomlar hozirlanadi.
Bolalarning sayr - tomoshaga qiziqishini uyg’otish maqsadida oldindan xabar
qilinadi. Bolalar bilan suhbatlashish chog’ida bo’lajak sayr - tomoshaning maqsadi
yoritiladi, uning taxminiy mazmuni («nimalarni ko’rishimiz mumkin») muhokama
etiladi. Bolalar kerakli anjomlarni tayyorlashga jalb etiladi. Sayr - tomoshadan sal
oldin qisqacha suhbat o’tkazilib, unda bolalarning kuzatilajak ob`ektlar haqidagi
tasavvurlari jonlantiriladi, maqsad aniqlanadi, anjomlar taqsimlanadi. Bolalarga
sayr - tomoshada o’zni tutish qoidalari aytiladi yoki eslatiladi.
Sayr - tomoshaning borishiga aniq rahbarlik qilish uni o’tkazish jarayonida
foydalaniladigan metodlar bilan bog’liqdir. Bunda bolalarni uyushtirish alohida
e`tiborni talab qidadi. Tarbiyachi har gal kuzatish o’tkazar ekan, kuzatish ob`ektini
bolalarga barobar ko’rinadigan qilib joylashtiradi. Tarbiyachi tomonidan xilma -
xil usullarning qo’llanilishi aqliy faollik uyg’otadi va kuzatishga qiziqishni
oshiradi. Bolalarga alohida - alohda topshiriqlar ham beriladi. Ob`ektlarni turli
sharoitlarda ko’p martalab idrok qilish, topshiriqlarni uncha katta bo’lmagai
hajmdagi mazmunda almashlab turish sayr- tomoshaning muvaffaqiyatini
ta`minlaydi.
Sayr - tomoshada olingan tasavvurlarni chuqurlashtirish va mustahkamlashga
oid keyingi ishlar mashg’ulotlar tizimida va kundalik hayotda: tasviriy faoliyatda,
qurish - yasashda, hikoya qilib berishda, bolalar mehnatida amalga oshiriladi.
Mashg’ulot so’ngida yakuniy suhbat o’tkaziladi.
Sayr - tomosha o’qitishni tashkil etishning murakkab shakli sifatidagi tabiati
uni faqat o’rta va katta tarbiya yoshndagi guruhida qo’llanishni taqozo etadi.
Kichik tarbiya yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan o’ziga xos sayr- tomoshalar
xona ichida va maktabgacha ta`lim muassasasisi xududida o’tkaziladi. Ular
tarbiyachi rahbarligida yalpi kuzatishdan iborat bo’ladi. Ularning davomiyligi va
mazmuni juda qisqa bo’lishi lozim.
Tarbiyachi kun bo’yi o’qitishni bolalarni tashkil etishning xilma - xil
shakllaridan foydalangan holda amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Sayr
vaqtida tabiat hodisalarini, kattalar mehnatini bolalar bilan yalpi kuzatish
o’tkaziladi. Vaqt - vaqti bnlan kunning ikkinchi yarmida tarbiyachi bolalarga
ularga ma`lum, ular sevib qolgan adabiy asarlarni o’qib beradi. Kundalik hayotda
bolalar bilan turli metodlardai foydalanib olib boriladigan ta`limiy ishlar barcha
82
hollarda uning asosiy shakli - mashg’ulot bilan uzviy bog’liqdir. Bunda ikki vazifa
hal etiladi: keyinroq mashg’ulotlarda qo’llaniladigan tasavvurlar yoki harakat
tajribasining oldindan to’plalishi yoki ko’nikma va malakalarni ishlab chiqish,
mashg’ulotlarda oliigan tasavvurlarni mustahkamlash.
Shu maqsadlarda kundalik pedagogik jarayonda o’qitishning bolalarning
uncha katta bo’lmagan miqdorini qamrab oluvchi guruhli shakli qo’llaniladi.
Bunda avtodidaktik o’yinlardan ko’proq foydalaniladi (aqliy ko’nikma va
malakalarni ishlab chiqish, bilimlarni mustahkamlash va aniqlashtirish uchun).
O’qitishning guruhli shaklida o’sha bolalar yoki boshqalari bilan xilma - xil
alohida - alohida mashqlar olib boriladi. O’qitishning alohida va guruhlash
shakllaridan foydalanish uning tabaqalanishini bolalar o’quv - bilish faoliyati
rivojlanishining darajasini birmuncha aniqroq hisobga olishni va ularning
mashg’ulotlardagi o’qitish jarayoniga faol kirishishini ta`minlaydi.
Ta`lim shakllaridan biri didaktik o’yin hisoblanadi. U avvalo kundalik
hayotda bilimlar, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash uchun ham, yangi
mazmunini o’zlashtirish chog’ida ham foydalaniladi. Biroq qator hollarda ayniqsa,
maktabgacha ilk va maktabgacha kichik yoshdagi guruhlarda mashg’ulotlar
didaktik o’yin shaklini kasb etadi.
Muloqot 5 - 7 yoshli bolalar hayotida katta o’rin egallaydi; bolaning
kayfiyati, faolligi va faoliyati uning tengqurlari bilan muloqotdagi ehtiyojlari
qanday qondirilishiga bog’liq bo’ladi. maktabgacha katta yoshdagi bolalar uchun
muloqotning kengligi, tashabbuskorlik, muloqotning ishga va shaxsga oid tabiati
xosdir. Ammo shu bilan birga nizolar ham bo’lib turadi. Tarbiyachi har bir bola
jamoani tarkpb toptirish vositalaridan biri bo’lgan muloqot madaniyatini egallab
olishi uchun bolalarning o’zaro munosabatlariga rahbarlik qilishi kerak.
Bolalarning guruhdagi faoliyatining jamoa shakl.idagi faoliyatiga aloqador
hayotlarini tashkil etish muloqotning har xil ko’rinishlari ish va shaxsga oid
shakllarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar suhbatga kirishadilar, taassurot
va fikr almashadilar, rollarni taqsimlashni, o’yin mazmunini, ishlarini muhokama
qiladilar va shu kabilar. Bolalarning katta yoshlilar bilan muloqotlari xilma -
xildir.
Katta maktabgacha tarbiya yoshidagilarnnng tarbiyaviy vazifalari quyidagi
xulq madaniyatini: katta yoshlilar va tengqurlar bilan osoyishta va xolisona
muloqotda bo’lish, nizoli vaziyatlarda o’zini to’g’ri tutish madaniyatini
shakllantirishni birinchi navbatda ilgari suradi. Tarbiyachi muloqot madaniyatini
shakllantirishda etakchi o’rinni egallaydi. U bolalarni muloqot qoidalari va
xushmuomala muloqot qilish usullari bilan tanishtiradi.
Ertalab va kechki paytlarda bolalarning muloqotda bo’lishi uchun eng qulay
sharoitlar yaratiladi. Tarbiyachi avvalo yolg’iz o’ynayotgan bolalarga murojaat
kiladi va ularga nima qilish va nima deyish kerakligini aytib, birlashishni taklif
etadi: «Olyani oldiga borganda, uni o’zing bilan «maktab-maktab» o’ynashga
taklif et, unga o’yinchoqlarni qaerdan olishni ayt».
Pedagog o’z guruhidagi bolalarning o’zaro munosabatlarini hisobga olib,
muloqotga oson kirishadigan faol bolalar ham, uyatchan bolalar ham o’zlarini
yaxshi his qiladigan bolalar jamoasini tashkil etadi. Masalan, u uyatchan va
83
tortinchoq bolalarga ularni tengqurlari va katta yoshlilarga ko’proq murojaat
qilishga undab, so’rash, tushuntiring, o’z kuzatishlarini gapirib berish qabilidagi
topshiriqlarni beradi. Muloqotga rahbarlik qilishda tarbiyachi bolalarning faqat
ularni o’zlarigagina xos bo’lgan xususiyatlarini ham hisobga oladi. Muloqot
madaniyatini tarbiyalashning muhim vositasi katta va kichik guruh bolalari
faoliyatining jamoa shakllarini tashkil etilishidir.
Katta va tayyorlov guruh bolalarining turmushini tashkil etish barqaror
tabiatga egadir. U turli bayram ertaliklari, sayr - tomoshalar va yozda turistik
safarlarni o’tkazishda qismangina o’zgaradi.
Kunning ikkinchi yarmini rejalashtirish. Kechki mashg’ulotlar faqat ilk yosh
guruxlar bilan o’tkaziladi. Ularni didaktik o’yinlar shaklida o’tkazishni ko’proq
rejalashtirish kerak. Mazmun, odatda, bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash
maqsadida takror beriladi.
Kunning ikkinchi yarmidagi rejaning asosiy mazmuni turli o’yinlar, bolalar
mehnati va mustaqil badiiy faoliyatlariga rahbarlikdir. Bu ish, odatda, kichik yosh
guruhlari bilan yoki yakka tartibdagi ish tarzida rejalashtiriladi. Faoliyatga
rahbarlik vazifalari, uyushtirish shakllari, ayrim usullar ko’rsatiladi.
Kunning ikkinchi yarmida vaqti - vaqti bilan ko’ngilochar o’yinlar,
bolalarning tug’ilgan kunlari, o’yin - dramalashtirishlarni o’tkazish va qo’g’irchoq
teatrini qo’yish va ko’rish, shuningdek, qo’l mehnati, kitoblarni elimlash,
o’yinchoqlar yasash rejalashtiriladi.
Nazorat savollar:
1.
Mashg’ulot jarayoni va unga qo’yiladigan talablarni siz qanday izohlaysiz?
2.
Ta`limning o’ziga xos xususiyatlarini tushuntiring.
3.
Guruxlar bo’yicha ertalabki vaqt bo’lagini rejalashtirishga qaysi jarayonlar
asos qilib olinadi va ularni izohlab bering.
4.
Sayrni rejalashtirishga qaysi jarayonlar asos qilib olinadi va bo’lar qaysila?
Adabiyotlar:
1.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent 1992 y
2.
Ta`lim to’g’risidagi qonun. Toshkent 1997 y.
3.
Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi. Toshkent. 1997 y.
4.
O.U.Xasanboeva, M.X. Tadjieva, Sh.K.Tashpulatova va boshqalar
―Maktabgacha ta`lim pedagogikasi‖ ―Ilm Ziyo‖. T.: 2006 y.
5.
B.Ziyomuhamedov, Sh.Abdullaeva ―Pedagogika‖ ―O’zbekiston Milliy
entsiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti‖. T.: 2000 y.
6.
Maktabgacha ta`lim muassasasi to’g’risidagi Nizom. Toshkent 2007 y.
7.
Maktabgacha yoshdagi bolalar ta`lim-tarbiyasiga qo’yiladigan davlat
talablari. Toshkent 2008 y.
8.
J.G’.Yo’ldoshev. Ta`lim yangilanish yo’lida. Toshkent ―O’qituvchi‖ 2000y.
9.
R. Mavlonova ―Pedagogik texnologiya‖ Toshkent ―Fan‖ 2009 y.
84
10.
R. Ishmuxamedov ―Ta`limda innovatsion texnologiyalar‖. Toshkent
―Iste`dod‖. 2008 y
11.
A. I.Vasileva, L.A. Baxturina, I.I.Kobitina ―Bolalar bog’chasining katta
tarbiyachisi‖ T.: ―O’qituvchi‖1991 y.
12.
Maktabgacha ta`lim kontseptsiyasi. Toshkent 2008 y.
13.
―Uchinchi mingyillikning bolasi‖ Dasturi. Toshkent 1999 y.
85
VIII BOB. Maktabgacha ta`lim muassasasi tarbiyachilariga bir kunlik ish
rejasini tuzish bo’yicha ko’rsatmalar (amaliy)
Reja:
1.
Maktabgacha ta`lim muassasasining bir kunlik ish rejasini tuzish.
2.
Maktabgacha ta`lim muassasasi mudiri, uslubchisi va gurux tarbiyachisining
ish xujjatlarini o’rganish.
Mustaqil ish. Guruxning bir kunlik ta`lim - tarbiyaviy ish rejasini mustaqil tuzish.
Mavzuning maqsadi: YOsh guruxlar bo’yicha ta`lim - tarbiyaviy ish rejasini
mustaqil tuzishga o’rgatish.
Mavzuning vazifalari: Maktabgacha ta`lim muassasasi mudiri, uslubchisi va gurux
tarbiyachisining ish xujjatlarini o’rganish.
| 