104
unda elementar mehnat harakatlari shakllanadi, o’yinlar paydo bo’ladi. Bola oila
a`zolari o’rtasidagi munosabat me`yorlarini o’zgartira boshlaydi, ular asosida esa
xulqning elementar ko’rinishlari shakllanadi. Bola maktabgacha ta`lim
muassasasiga kelishi bilan shakllangan xulqiy
odat va munosabatlar ancha
o’zgaradi. U tengdoshlari bilan faol aloqaga kirisha boshlaydi. Uning hayoti oila
a`zolari tomonidan emas, balki kattalar tomonidan yangi qoida va tartibga ko’ra
tashkil etiladi, unga yangi talablar qo’yiladi. SHunday ekan, bola atrofdagi sharoit
o’zgarishlariga tez moslashishi, yangi odatlarni singdirishn yoki mavjud odat va
hulq shakllarini qayta qurishi lozim.
Biologik va ijtimoiy moslashishlar o’zaro bog’liq va ular bir - biriii taqozo
etadi. Maktabgacha ta`lim yoshida, ayniqsa, ilk yoshda muhit va odatdagi hayot
tarzining o’zgarishi ruhiy zo’riqishga olib keladi, bu ruhiy holatni o’zgartiradi,
xatti - harakatda buzilishlariga olib keladi (jizzakilik, tengdoshlari bilan janjal
boshlanadi, sustlik paydo bo’ladi va boshqalar), uyqu yomonlashadi va ishtaha
yo’qoladi. Shu bilan birga boshqa funktsional tizimlarda (vegetativ),
faol SI
sitemasida ham birmuncha siljishlar paydo bo’ladi, organizmshng himoya kuchi
susayadi, bu esa ko’pincha kasalliklarga olib keladi. Bu holatlar bolalarda turli
darajada ifodalanadi va moslashish mexanizmlarining etarlicha mashq
qildirilmggani bilan izohlanadi.
Bolalarning moslashish imkoniyatlari o’rtasida katta farq mavjud. Ular,
ayniqsa bolalar maktabgacha ta`lim muassasasisida bo’lishning dastlabki kunlarida
yorqin namoyon bo’ladi. Juz`ii ijtimoii muhitdagi o’zgarishlarni ko’proq 9 - 10
oylikdan 1,6 yoshgacha va 3 yoshdan 3,5 yoshgacha bo’lgan bolalar qiyinroq
kechiradilar. Engil moslashishdan nutqiy faollikning susayishida, xatti -
harakatdagi ba`zi buzilishlarda, uyquning va ishtahaning yomonlashuvida
namoyon bo’ladigan qisqa muddatli salbiy ruhiy holat kuzatiladi. Odatda, bu
holatlar maktabgacha ta`lim muassasasisida bo’lishning
dastlabki ikki haftasi
davomida kechadi.
O’rta darajadagi moslashish xatti - harakatdagi birmuncha katta va uzoq
davom etadigan siljishlarda ifodalanib, u faqat oyning oxirida normallashadi. Bola
qisqa vaqt ichida ozadi, nutqi buziladi, asoratlarsiz tugaydigan engil 7 - 10 kun
davom etadigan kasalliklar vujudga keladi.
Og’ir moslashishda bolaning ko’nikishi uzoq va murakkab kechadi, ba`zan
bir necha oyga cho’ziladi. U tez - tez qaytalanib turadigan, asoratli kechadigan
kasalliklar, xatti - harakatning barqaror buzilishi, qator hollarda asabiy holatlar
birgalikda voqe bo’ladi. Jismoniy rivojlanishining susayishi,
nutq va ruhiyatda
o’sishning kechishi kuzatiladi.
Moslashish davrining qiyipchiliklari, moslashishga oid siljishlarning
ifodalanganlik darajasi tarbiyaning ilgarigi sharoit bilan ham uzviy bog’liqki,
uning ta`siri ostida bolaning oliy nerv faoliyati tizimi shakllanadi. (R. V. Tonkova,
Yampolskaya, A. I. Mishkis, G. V. Gridneva, L. G. Golubeva va boshq.) Shuning
uchun ham bolaning bolalar muassasasida bo’lishining birinchi kunlaridanoq
pedagogik jarayonni bu qiyinchiliklarni hisobga olgan holda to’g’ri tashkil etish
muhimdir.
105
Bolani ijtimoiy tarbiya tizimiga olib kirish bosqichma - bosqich amalga
oshiriladi. Tayyorlov bosqichda pediatriya xizmati, ota - onalar va maktabgacha
ta`lim muassasalarining kuch - g’ayrati bola organizmini yangi sharoitdagi
hayotga, tayyorlashga uning biologik moslashishini engillashtirishga
qaratilgan
bo’ladi. Bung’a quyidagicha erishiladi:
a) bola kun tartibini bolalar muassasasi kun tarbiga o’ta yaqinlashtirish
bilan;
b) uni kun tartibi jarayonlariga faol qatnashtirish bilan;
v) chiniqtiruvchi usullardan keng ravishda kompleks foydalanish bilan;
g) bola organizmi ish qobiliyatini o’stirish uchun zarur harakat faolligini
oshirish bilan.
Ota - onalarning pedagogik savodxonligi va ularning tarbiyachilar bilan
aloqa o’rnatishi ushbu talablarni amalga oshirishning shartidir. Ota - onalar yakka
suhbatlar, eslatishlar orqali bola hayotining tayyorlov davrida tashkil etishga oid
tavsiyalar oladilar. Ular ovqatlantirish, uxlatish metodikasi bilan tanishadilar, o’z -
o’ziga xizmat ko’rsatishni shakllantirishga, buyumli va o’yin harakatlarini yo’lga
qo’yishga oid tavsiyalar oladilar. O’z navbatida tarbiyachilar ham bolalarnnng
uylariga boradilar, ularning hayoti bilan, kichkintoylarning qiliqlari,
sevimli
o’yinlari va o’yinchoqlari bilan tanishadilar, bola bilan u ko’nikkan sharoitda
dastlabki ruhiy aloqa o’rnatadilar.
Bolani bolalar muassasasidagi yangi sharoitlar talablariga o’rgatish izchil
tarzda amalga oshiriladi. Bir hafta davomida bola maktabgacha ta`lim
muassasasisida 2 - 3 soatdan ko’p bo’lmaydi. Bu vaqt uning ruhiy holatiga qarab
asta - sekin ko’paytirib boriladi.
Bolalarni qabul qilishda maktabgacha ta`lim muassasasi xodimlari bolalar
hayotini ularning ahvoli, alohida o’ziga xos xususiyatlaripi hisobga olgan holda
tashkil etishlari uchun uzoq vaqt talab etiladi.
Moslashish davrida (2 - 3 hafta) bola emlanmaydi, barcha mavjud odatlari,
hatto salbiy odatlari ham saqlab qolinadi, uydagi o’yinchoqlaridan
foydalanishga
ruxsat etiladi. Ijtimoiy moslashishniig’ ko’pchilik bolalarda murakkab kechishi va
cho’zilib ketishining asosiy sababi bola qoshida yaqin kishilarining yo’qligi va
odamlar bilan muomala tajribasining kamligidir (N. D. Vatutina). Shuning uchun
bolaning maktabgacha ta`lim muassasasidagi dastlabki kunlarida uning yonida
onasining ham bo’lishiga yo’l qo’yiladi, u notanish sharoitni o’zlashtirishga,
tarbiyachi bilan aloqa o’rnatishga, so’ng u bilan hamkorlik qilishga yordam beradi.
Bolaning vaqti - vaqti bilan qo’lda bo’lishi, unga e`tibor bilan suyib muomala
qilish, tarbiyachi tomonidan maqtalish unga nisbatan ishonch va ijobiy munosabat
yaratadi, boshqa kattalar va tengdoshlar bilan aloqa o’rnatish uchun asos bo’lib
xizmat qiladi. Ijobiy his - tuyg’ular, bolani mikroijtimoiy muhitga olib kirgan
tarbiyachiga o’rganish tufayli unda tengdoshlari bilan muloqotga kirishishga istak
va intilish shakllanadi. Bunda guruhda bolaga qo’yiladigan talablar birligini
saqlaydigai doimiy tarbiyachilarning ishlashi muhimdir.
O’yin - mashg’ulotlar, tarbiyachilar bilan birgalikdagi o’yinlar, keyinroq
esa, o’yinlarga boshqa bolalarii epizodik tarzda qo’shilishi harakatda aloqa
106
o’rnatishga, bolaning muomala doirasini kengaytirishga, uning mustaqilligini
rivojlantirishga imkon beradi.
Harakatli o’yinlar, jismoniy tarbiya va musiqa mashg’ulotlarida birgalikdagi
harakatlar his - hayajonli zo’riqishni
kamaytiradi, quvonch va zavq baxsh etadi,
muomalaga ehtiyojni oshiradi. SHunday qilib, ijtimoiy aloqalarning kengayishi,
pedagogik ta`sirni to’g’ri tashkil etish, moslashish davrining kechishini
osonlashtiradi, bolani boshqa bolalar bilan birgalikda hayot kechirishga tezroq
ko’niktirishga imkon beradi.
