1.3. Uslubchining liderlik va boshqaruv jihatlari
Uslubchi jamoani boshqarishda o’zi shaxsiy namuna bo’lishi lozim, ya`ni u
barcha ishlarni oldida, boshida bo’lib etakchilik qiladi. Umuman olganda ko’p
adabiyotlarda «lider» so’zini «etakchi» atamasi bilan almashtirish hollari ko’p
uchraydi. O’ylashimizcha, «etakchi» atamasi «lider»ga xos bo’lgan psixologik
tavsifni to’la ifodalay olmaydi. «Etakchi» so’zi guruhga munosabat sifatida, uning
a`zolariga ta`sir o’tkazuvchi va maqsadga etaklovchi shaxsga nisbatan ishlatiladi.
Etakchilik guruh tarkibini, undagi munosabatlar tizimini tahlil etish orqali
aniqlanadigan shaxs holatidir. Lekin liderga xos bo’lgan fazilatni ifodalovchi yana
qator jihatlar borki, ularni munosabatlar tizimi doirasidagina tahlil etolmaymiz.
Bunday talqinda liderga xos bo’lgan asosiy jihatlardan yana biri – shaxsning
vaziyatga muvofiq ravishda harakat qilish qobiliyatini hisobga olish zarurati
tug’iladi. Biron - bir muammoli vaziyatda paydo bo’lgan qiyinchilikni bartaraf
etishdagi tashabbus, topqirlik va mohirlik liderga xos fazilatlardir. Muammoni
echish bilan bog’liq qiyin vaziyatda lider boshqalarga nisbatan o’zining ilg’orligi,
peshqadamligi bilan ajralib turadi. Fikrimizcha, o’zbek tilida aynan shu ikki ibora -
«peshqadam» va «etakchi» so’zlari majmuasi lider mohiyatini to’la ifodalashi
mumkin.
Nazarimizda, «Etakchi» so’zi shaxsning guruhni etaklashga, boshchilik
qilishga bo’lgan ishtiyoqi mavjudligidan kelib chiqadi. «Peshqadam» iborasi esa
ma`lum fazilatlarga ega bo’lgan shaxs ketidan guruhning ergashishini, jamoaning
o’z ixtiyoriga ko’ra o’zi ishongan odam borayotgan yo’lni tanlashini anglatadi.
Aynan shu xolat «lider» iborasiga nisbatan ham ishlatilishi zarur. Liderning bu
xususiyati uning hissiy jozibadorligida, o’zgalarni o’ziga jalb etish fazilatida
namoyon bo’ladi.
Shunday qilib, «lider» so’zini faqat «etakchi» atamasi bilan almashtirish
liderlik holatining psixologik talqinini tor doiraga kiritib qo’yadi. Ushbu
mulohazadan kelib chiqqan holda qo’llanmamiz matnida «lider» so’zidan
foydalanishni ma`qul deb hisoblaymiz. Bundan tashqari, «lider» so’zidagi izohiy
ma`noni anglab olish o’zbek kitobxoni uchun tanish holdir.
13
Liderlik va rahbarlik.
Mehnat jamoasidagi har bir xodim guruhda o’zining
mavqeiga ega. Bu mavqe rasmiy yoki norasmiy tarzda qo’lga kiritilgan bo’lishi
mumkin. Rasmiy mavqe xodimning mansab pog’onasidagi o’rni va uning
lavozimidan kelib chiquvchi vakolatlari bilan ifodalanadi. Har qanday xodim o’z
hamkasabalari bilan o’zaro munosabatda bo’lar ekan, turli omillar ta`sirida bu
munosabatlar hissiy rang ola boshlaydi.
Hissiyotga asoslangan munosabatlar ikki ko’rinishda - yoqtirish (simpatiya)
va yoqtirmaslik (antipatiya) sifatida shakllanadi. Shunday xodimlar ham borki, ular
o’zining ma`lum xislatlari bilan jamoaning ko’pchilik a`zolarida simpatiya uyg’ota
oladilar va ular guruhning norasmiy tizimida yuqori mavqeni egallaydilar.
Psixologik talqin bo’yicha, jamoaning rasmiy tizimida yuqori mavqeni egallovchi
xodim rahbar bo’lib hisoblansa, norasmiy tizimda yuqori mavqeni egallovchi shaxs
esa – liderdir.
Liderlik holati, odatda, guruhning norasmiy munosabatlar tizimida amalga
oshadi. Biron-bir shaxsning lider darajasida tan olinishi unga hissiy yaqinlikni,
uning ish bilan bog’liq bo’lgan qator fazilatlarini yuqori baholashni va ushbu
shaxsning guruh manfaatlariga e`tiborliligini anglatadi. Lider - guruhning hamma
a`zolari tomonidan tan olingan shaxs. Liderning qadriyatlar tizimidagi asosiy jihati
- guruh manfaatini har narsadan ustun qo’yish, doimo guruh oldiga qo’yilgan
vazifani echishga sidqidildan kirishish va bu jarayonda jamoani safarbar eta
olishidir.
Mehnat jamoasidagi lider avvalambor o’zining ishchanlik xususiyatlari bilan
farqlanib turadi, chunki, u aynan mehnat faoliyati tufayli boshqalardan ajralib
ko’zga tashlana boshlaydi. Bundan tashqari, lider, guruh manfaatini himoya etar
ekan, kezi kelganda rasmiy munosabatlar tizimiga va rasmiy doiralar manfaatiga
ham zid chiqa oladi. Natijada, jamoada rasmiy rahbar va norasmiy lider o’rtasida
ziddiyat paydo bo’lishi mumkin. Korxona manfaatidan kelib chiqsak, jamoadagi
rasmiy rahbar va norasmiy tizimda shakllanuvchi lider bir shaxs orqali
ifodalanishi eng maqbul holdir.
Zamonaviy psixologiya fani, o’z yutuqlari orqali, liderga xos fazilatlar tabiati
va unga erishish yo’l-yo’riqlari haqida etarlicha ma`lumot bera oladi. Shu
munosabat bilan liderga xos bo’lgan jihatlarni uch toifaga kiritishimiz mumkin: 1)
jamoa manfaatlariga yo’nalganliq 2) kasbiy mohirlik, har qanday muammoli
vaziyatda qiyinchilikni o’z bo’yniga olish va ishni oxirigacha hal etishda
tashabbuskor bo’lish; 3) emotsional, hissiy jalb etuvchanlik xislatlari. YUqorida
sanab o’tilgan xislatlar majmuasining ketma-ketligi ham o’z mantiqiga ega.
Tadqiqotlar orqali aniqlanishicha, hissiy jalb etuvchanlik odatda lider shaxsda
juda yorqin ko’zga tashlanishi shart emas ekan. Shaxsda bu ko’rsatkichning o’rta
me`yorda mavjudligi, uni liderlik darajasida tan olinishi uchun etarlidir. Lekin
insonga xos hissiy jozibadorlik ko’rsatkichi pastligi ish yuzasidan o’tadigan
muloqot va muzokaralarga salbiy ta`sir etishi mumkin. Rahbarning muloqot
sirlarini yaxshi bilishi orqali atrofdagilarda o’zi haqida ijobiy taassurot uyg’ota
olishi ushbu ko’rsatkichni oshirishdagi asosiy vositadir .
Rahbarlik tayinlanuvchi lavozimdir, liderlik esa hamfikrlar tomonidan
ko’tarilgan shaxs mavqeidir. Agar rahbar va lider o’rtasidagi farqga e`tibor
14
beradigan bo’lsak, ko’pgina jihatlarni sanab o’tishimiz mumkin. Masalan, rahbar
xodimlarga ega bo’lsa, liderning hamfikr tarafdoshlari mavjud, rahbar tayinlansa,
lider jamoa a`zolari orasidan ajralib chiqadi, rahbar o’z hokimiyatiga asoslansa,
lider esa obro’siga tayanadi. Rahbar o’z majburiyati bo’yicha tashkilot manfaatini
birinchi o’ringa qo’yadi va shu xususiyat unga rasmiy tus berib, jamoa oldida
liderga nisbatan uni bir muncha «zaif» holatga qo’yadi.
Hayotda ko’pgina jamoalar uchraydiki, ularda rasmiy rahbar va lider alohida
shaxslardan iboratdir. Bunday jamoa hayotidagi ko’p vaziyatlarda guruh a`zolari
rahbardan ko’ra norasmiy lider tomonida bo’lishlari ehtimoli kuzatiladi. Jamoadagi
rasmiy rahbar va norasmiy liderning o’zaro munosabati doimo qiyin masalalar
doirasiga kiradi. Bunday vaziyatda odatda ko’pchilik rahbarlar liderni siqib
chiqarishga, undan qutulishga intilishlari kuzatilsa, boshqa bir rahbar bu liderdan
foydalanishga, uni guruh maqsadiga tezroq erishish yo’liga safarbar etishi mumkin.
Rahbarning lider bilan o’zaro til topishi, hamfikr bo’la olishi albatta bo’lajak
muvaffaqiyatlar garovidir. Buning uchun rahbardan ham topqirlik, sabr-toqat va
o’z shaxsiy manfaatidan ustun tura olish qobiliyati ko’tiladi.
Rasmiy rahbar va guruh lideri turli shaxslardan iborat bo’lsa, ular o’rtasidagi
kelishmovchilik ko’pgina xodimlar tomonidan ijtimoiy adolatning buzilishi
sifatida idrok etiladi. Lider bilan munosabatni rivojlantirish esa aksincha,
guruhdagi kuchlarni tan olish, oqillik yo’lini tanlash deb baholanadi. Rahbar sezgir
shaxs sifatida nafaqat liderga, balki bunday xislatga ega bo’lgan har bir guruh
a`zosiga alohida diqqat ajrata olishi lozim. Alohida olingan lider bilan mavjud
munosabatni rivojlantirish orqali guruhning boshqa a`zolari bilan o’zaro ijobiy
hislarni shakllantirish imkoniyati tug’iladi. SHu ma`noda tahlil etilganda, guruhda
norasmiy liderning mavjudligi rasmiy rahbar uchun guruh a`zolari bilan iliq
munosabatni qurishdagi qo’shimcha ko’prikdir. Lekin hayotda hamma narsa ham
o’ylanganday silliq ketavermaydi va rasmiy rahbar bilan norasmiy lider
manfaatining zidligi, rahbarning iltifotli qadamiga qaramay norasmiy liderning
qaysarligi to’qnash kelishi mumkin. Bu esa jamoadagi nizo bilan ifodalanadi va
bunday hollarni hal etish yo’l-yo’riqlari haqida jamoadagi nizolar mavzusida
batafsil gapirib o’tiladi.
Liderga xos bo’lgan fazilatlarni shakllantirish bo’yicha psixologiya faniqa
qator amaliy tadbirlar mavjud bo’lib, bu xil dasturlar interfaol ta`lim uslubiga
asoslangan amaliy mashg’ulotlarda o’z aksini topadi. SHaxsning liderlik jihatlarini
rivojlantiruvchi psixologik tadbirlarning metodologik asoslari bir muncha bahsli
bo’lib, bu mavzuning puxta ishlab chiqilishi ushbu mashg’ulotlardan olinajak
natija samarasini belgilaydi. YAqin paytgacha psixologiya faniqa shaxsning
liderlik xislatlarini shakllantirish bo’yicha «Xislatlar nazariyasi» degan ta`limot
etakchi bo’lib kelgan. Bu ta`limotga binoan liderlikni ifodalovchi bir necha
xislatlar mavjud va ushbu xislatlar majmuasi shaxsning o’zgalarga ta`sir etish
qobiliyatini belgilaydi. Ammo, aniqlanishicha, xislatlarning shunchaki majmuasi
shaxsni lider darajasiga ko’tara olmaydi va bu xislatlar soni bir necha o’ntalikdan
iborat bo’lishi mumkin. Bu xislatlarni shakllantirish, ularni shaxs tuzilmasidagi
boshqa tarkibiy jihatlar bilan muvofiqlashtirish va insonning ichki mazmun-
mohiyatiga aylantirish o’ta murakkab masaladir. Ko’p yillik psixologik tadbirlar
15
bunday yo’lning kammahsul ekanligini ko’rsatdi.
SHaxsning
liderlik
imkoniyatini
rivojlantirishning
zamonaviy
yondoshuvlaridan biri, insonda shakllangan qobiliyatga suyanishni va shu
qobiliyatni imkon bergan vaziyatda namoyon etilishini taqozo etadi. Bunday
yondoshuv «situativ liderlik» deb atalib, unda lider deb, tan olingan shaxsning
umumiy maqsadga erishish yo’lida muammoli vaziyatda o’z qobiliyatini namoyon
eta olishi tushuniladi. Bu nazariyaga binoan guruh doimo bir necha liderga ega
bo’lishi mumkin va kezi kelganda har bir jamoa a`zosi muammoli vaziyatni hal
etish borasida o’z qobiliyat va imkoniyatini namoyish eta oladi. Fikrimizcha,
samarali foliyat olib boruvchi rahbar o’z jamoasida aynan shunday muhitni
yaratishi kerakki, har bir xodim zarur vaziyatda o’z imkoniyatini ishga solish
orqali muammoli vaziyatni hal etishda qatnashishi va boshqaruv jarayonida
ishtirok etayotganini his qila olsin. Buning uchun jamoa, har qanday vaziyatni hal
etishda chuqur mas`uliyat his etuvchi va o’z ishining ustalari bo’lgan professional
xodimlarga ega bo’lishi lozim. Shu bilan birga, guruhda doimo shunday xodimlar
topiladiki, ular paydo bo’luvchi ko’pgina muammoli vaziyatlarni hal eta oluvchi
universal qobiliyatga ega. Shu nuqtai nazardan qaraganda, liderlik ko’p jihatdan
shaxs tug’ma qobiliyalarining etarli darajada shakllanganligi bilan xarakterlanadi.
Yuqorida aytganimizdek, liderliknning asosiy jihatlaridan biri – guruh
manfaati haqida g’amxo’rlikdir. Shuning uchun ham liderlik ta`rifidagi asosiy
ma`no kasb etuvchi tomonlar bu – shaxsning ushbu vaziyatni muvaffaqiyatli hal
eta olish qobiliyati va guruh manfaati yo’lidagi jonbozligi deb tushunilishi
mumkin.
Shaxsning liderlik imkoniyatini namoyon ettiruvchi yana bir asosiy tomon –
jamoaning talab va istagiga mos kela olishidir. Turli mehnat jamoalari o’z
mas`uliyat darajasidan kelib chiqqan holda turlicha istaklarni namoyon etadi va
hatto, ba`zida jamiyat manfaatiga to’la mos kelmaslik hollari ham kuzatiladi.
Bunday jamoalarda esa, tabiiyki destruktiv, ya`ni buzg’unchi xulqqa mos keluvchi
liderlar ajralib chiqadi va ular guruhning yashirin motivlarini namoyon etuvchi
o’ziga xos kuchga aylanadi.
Lider va rasmiy rahbarning turli shaxslardan iboratligi va ular o’rtasidagi
ziddiyat haqida yuqorida to’xtalib o’tdik. Shunday holat ham yuz beradiki,
tashkilot manfaatiga zid yo’l tutgan lider atrofida o’zi kabi hamtovoqlarni to’plashi
va o’zining og’uvchi xulqi bilan nafaqat tashkilot maqsadi, balki rahbarning
obro’siga ham putur etkazadi. Bunday liderni darhol ishdan bo’shatish lozim,
degan an`anaviy fikr bir qaraganda to’g’ri bo’lsa-da, lekin ushbu vaziyatdan
tarbiyaviy maqsadlarda foydalanish rahbarning mohir tashkilotchiligidan dalolat
beradi. Rahbar o’z tashkilotidagi mavjud imkoniyatlarni qo’llagan holda norasmiy
liderni nafaqat guruhdan ajratishi, balki unga ma`qul keluvchi va uning
qobiliyatlariga mos keluvchi vazifalarni ham topib berishi mumkin. Umuman
olganda, rahbar uning manfaatlariga zid bo’lgan har qanday kuchni o’z tomoniga
og’dira olishi uning obro’siga obro’ qo’shuvchi va jamoa oldida uning nufuzini
yanada oshiruvchi eng samarali imkoniyatdir.
| 