2-mavzu.
TRANSPORT
VOSITALARIDA
ISHLATILADIGAN
SMOLALAR.
Reja:
1. Poliefirli smolalarning xossalsri va ulardan olinadigan buym va detallar.
2. Vinilkarbon kislotasining murakkab diefirlari asosidagi smolalar va ularning
xossalari.
3. Polibutadienli smolalarning xossalari, ulardan olinadigan buym va detallar.
4. Epoksid smolalarning xossalari va ularning qo’llanilish sohalari.
Tayanch so‘z va iboralar: Poliefirli smola. Umumiy maqsadlarga
ishlatiladigan poliefirli smola. Elastik va bikr poliefirli smolalar. Atmosfera va
kimyoviy ta'sirga chidamli smolalar. Vinilkarbonli smolalar. Polibutanli smolalar.
Epoksid smolalar.
Poliefirli smolalarning xossalsri va ulardan olinadigan buym va detallar. XX
asrning
boshlarida sanoatda, jumladan texnika sohasida smolalar asosida olingan
materiallardan foydalanila boshlandi. O’tgan asrning 30-yillarida amerikalik olim
K.Ellis tomonidan to’yinmagan poliefirli smolalar asosida erimaydigan qattiq
material ishlab chiqarish g’oyasi taklif etilgan. Bunda poliefirli smolaga perekisli
initsiator qo’shish taklif etilgan edi. Keyinchalik Ellis tomonidan to’yinmagan
poliefirli smolaga vinilatsetat yoki stirol kabi monomerlarni qo’shish natijasida
yanada qimmatli materiallar ishlab chiqarish mumkinligi aniqlangan. Smolalarga
manomerlarni qo’shish ularning qovushoqligini kamaytiradi.
Buning natijasida
suyultirilgan smolaga turli xil initsiatorlarni aralashtirish osonlashadi.
To’yinmagan poliefirli smolalar turli xil xususiyatlarga ega. Xona haroratida
suyuq smola uzoq vaqt (bir necha oy, hatto bir necha yil) qotmasligi mumkin. Lekin,
unga perekisli initsiator qo’shilganda u bir necha daqiqa ichida qattiq holatga o’tadi.
Bunda hech qanday chiqinda ajralib chiqmaydi. Smolani qattiq holatga o’tishida
issiqlik ajralib chiqadi.
Poliefirli smolalar turli xil buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladi, jumladan,
qurilish panellari, avtomobillar va samolyotlarning detallari va boshqalar. Bunday
buyumlarni ishlab chiqarishda asosan sinchlovchi to’ldiruvchi poliefirli smolalardan
foydalaniladi. Sinchlanmagan smolalardan esa turli xil tugmalar, su’niy mramir,
kuzov shpatlyovkasi va boshqa buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
To’yinmagan poliefirli smolalarning quyidagi turlari mavjud: umumiy
maqsadlarda ishlatiladigan
poliefirli smolalar; elastik poliefirli smolalar; bikr
poliefirli smolalar; kam cho’kindili poliefirli smolalar; atmosfera ta`siriga chidamli
poliefirli smolalar; kimyoviy ta`sirlarga chidamli poliefirli smolalar; issiqlik ta`siriga
chidamli poliefirli smolalar.
Umumiy maqsadlarda ishlatiladigan poliefirli smolalardan paddonlar, suv
saqlash uchun idishlar, suyuqlik bilan ishlatiladigan tizimlar
uchun detallar ishlab
chiqarishda foydalaniladi. Elastik poliefirli smolalardan ko’proq mebel , turli xil
tugmalar, yog’och materiallariga rez ba ochish uchun qoliplar tayyorlashda
foydalaniladi. Bikr poliefirli smolalardan zarb ta`siriga chidamli bo’lgan buyumlar:
himoya niqoblari (shlemlari), avtomobillar va samolyotlar detallari ishlab chiqariladi.
Kam cho’kindili poliefirli smolalardan avtomobillar va elektr jihozlari detallari
tayyorlashda foydalaniladi. Atmosfera ta`siriga chidamli smolalardan qoplamalar,
tashqi panellar ishlab chiqariladi. Kimyoviy ta`sirlarga chidamli smolalardan ishqorli
va kislotali muhitlarda ishlatiladigan sig’imlar, trubalar va boshqa detallar ishlab
chiqariladi. Issiqlik ta`siriga chidamli smolalardan elektr jihozlari detallari, panellari,
harbiy kemalarning korpuslarini tayyorlashda foydalaniladi.
Vinilkarbon kislotasining murakkab diefirlari asosidagi smolalar. Vinilkarbon
kislotasining murakkab diefirlari (VKMD) asosidagi smolalar
termoreaktiv polimer
hisoblanadi. Bunday smolalar toza holda (ya`ni, qo’shimchalarsiz) va boshqa
ingredientlar bilan aralashma holida ham ishlatiladi. Dastlabki VKMDlar o’tgan
asrning 50-yillarida laboratoriya sharoitida olingan bo’lsada, faqat 1965 yildagina
«Shell kemikal» firmasi tomonidan dastlabki «epokril smolasi» markasidagi smola
ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Bu smolalarning kimyoviy turg’unligi juda ham
Yuqori bo’lib, bu jihatida eng sifatli poliefirli smolalardan ham yaxshi
xususiyatlarga ega bo’lgan. 1966 yilda «Dau kemikal» firmasi tomonidan «Derakan»
markali smola ishlab chiqarilgan va bu smolalardan qoplamalar hosil qilishda
foydalanilgan. 1977
yildan boshlab esa, «Interpastik» va «Reychxold» firmalari
tomonidan mos ravishda «Koretsin» va «Korrolit» nomli VKMDlar ishlab chiqarila
boshlangan.
Hozirda Yuqorida nomlari keltirilgan firmalar texnologiyasi asosida Epokril-12,
Epokril-370, Koretsin VE-8100, Koretsin VE-8300, Derakan 411-S-50, Derakan
510A40, Korrolit 31-345 kabi markada VKMDlar ishlab chiqarilmoqda.
VKMDlarni 90-150
0
S haroratlarda ishlatish mumkin. Ularni cho’zilishdagi
mustahkamlik chegarasi 75-85 MPa, buralishdagi mustahkamli chegarasi 120-135
MPa.
Ishlab chiqariladigan VKMDlarning asosiy qismi kimyoviy ta`sirlarga chidamli
bo’lgan trubalar va sig’imlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Polibutadienli smolalar. Polibutadienli smolalar - bu Yuqori molekulyar
uglevodorodli termoreaktiv smolalardir. Ularning elektrik xususiyatlari Yuqori
darajada, kimyoviy ta`sirlarga chidamliligi yaxshi, issiqlik ta`siriga
yetarli darajada
chidamli, namni kam shimadi va initsiatorlar ishtirokdia tezda qotadi. Polibutadienli
smolalar xususiyatlarini bu darajada yaxshiligi ularni turli xil maqsadlarda ishlatishga
imkon beradi. Polibutadienli smolalardan asosan qoplamalar, yelimlar va
elektroizolyatsion kompaundlar tayyorlashda foydalaniladi.
1955 yilda «Buton» nomli polibutadienli smola ishlab chiqarilgan. Keyingi
yillada «Nisso-RV», «Dienit», «Rikon» kabi smolalar ishlab chiqarilmoqda.
Epoksid smolalarning xossalari va ularning qo`llanilish sohalari. Epoksidli
smolalar-makromolekulasida
epoksid guruhi bo’lgan sintetik smolalardir.
Epixlorgidrinning fenollar, aminlar va boshqa moddalar bilan o’zaro ta`sirlashishidan
hosil bo’ladi. Epoksidli smolalar ishqorlar, Yuvuvchi moddalar,
oksidlovchilar va
ko’pgina anorganik kislotalar ta`siriga chidamli, Yuqori mustahkamlikka, yaxshi
elektroizolyatsiya xossalariga ega, kam kirishadi, yaxshi yopishadi. Epoksidli
smolalar ko’pchilik tolasimon kompozitlar uchun eng yaxshi bog’lovchi
materiallardan biridir. Turli xil kompozitsion materiallar
va konstruktsion detallar
ishlab chiqarishda epoksid smolalardan keng foydalaniladi. Ulardan germetiklovchi
kompaundlar, press-kukunlar va yelimlar tayyorlashda ham foydalaniladi.
Ta`mirlash korxonalarida detallarni tiklashda ko’pincha epoksid smolalardan
foydalaniladi. Ularni xona haroratida uzoq muddat saqlash mumkin. Suyuq smolaga
qotirgich (u qo’shilganda polimer qotadi) va plastik xossalar beruvchi moddalar
(plastifikatorlar) qo’shiladi. Q`orishmalar 150-200 g dan qilib tayyorlanadi. Ularni
tayyorlangandan keyin 20-30 minut ichida ishlatib Yuborish kerak. Epoksid smolalar
bir-biridan molekulyar tuzilishi, massasi bilan, ular asosida tayyorlangan tarkiblar esa
to’ldirgichlarning turi hamda miqdori bilan farq qiladi.
Bir-biriga yaxshi moslangan metall sirtlarini biriktirish uchun to’ldirgichsiz
tarkiblardan foydalanish mumkin. Agar cho’yan yoki po’lat buyumlardagi darzlarni
ta`mirlash zarur bo’lsa, to’ldirgich sifatida temir kukunini yoki tsement qo’shilgan
epoksidli smoladan foydalanish lozim. AlYuminiy detallarni ta`mirlashda
alYuminiy
to’ldirgichli smolalar ishlatiladi. Ularni qizdirmasdan sovuq holatda ta`mirlash ham
mumkin, lekin tarkib darzni yaxshi to’ldirishi va unga ilashishi uchun, smola
surtishdan oldin detalni 60-80
0
S gacha qizdirish tavsiya etiladi. Yuqori
mustahkamlikka erishish uchun ta`mirlashni Yuqori haroratda o’tkazish zarur.
Ta`mirlangan joy qotgandan so’ng unga mexanik ishlov beriladi.
Dala sharoitida epoksid smolalar asosida ta`mirlash uchun material va asboblar
to’plami (aptechkalar) ishlab chiqarilgan. Tarkibdan ozgina miqdorda (1-5 g)
tayyorlash uchun idishlarga solingan smolalardan foydalanish mumkin. To’plamda
bunday idishdan ikkita bo’ladi, birida smola, plastifikator va to’ldirgich, boshqasida
esa qotirgich bo’ladi.
1.1-jadval. Epoksidli tarkiblar va ularni ishlatilishi
