135
Аn’аnаviy tа’lim
muаssаsаlаri
IX B O‘ l I m
mUSTAmlAKA ShAROITIDA TURKISTONDA
mADANIy hAyOT
38-§. TA’lIm TIZImI. mATBUOT
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshla-
rida Turkiston o‘lkasida uzoq tarixiy davr mobay-
nida shakllanib rivojlangan ta’lim tizimi davom
etdi. XIX asrning o‘rtalaridan boshlangan istilochilik yurishlari natija-
sida mustamlakaga aylangan Turkistonda mahalliy aholining an’anaviy
ta’lim tizimida o‘zgarishlar yuz bera boshladi. O‘lkaning boshqa sohalari
sin gari ta’lim tizimida ham mustamlakachi hukumatning manfaatlarini
aks ettiruvchi siyosat yurgizildi. Buni, eng avvalo, mahalliy aholini rus-
lashtirish maqsadida tashkil qilingan rus-tuzem maktablarining ochilishi
va ular soni ning jadal sur’atlarda ko‘paytirib borilganligida ko‘rishimiz
mumkin.
Mustamlaka davrigacha Turkistonda an’anaviy ta’lim tizimi islom
dini qoidalari asosida tashkil qilingan bo‘lib, maktab va madrasalarda
diniy ta’lim bilan birga dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan. Boshlang‘ich
ta’lim maktablarda 5–6 yil davomida o‘qitilib, arab alifbosi, harflarning
o‘qilishi, talaffuzi o‘rgatilgan. Keyingi bosqichda Qur’on suralari va
oyatlaridan iborat bo‘lgan «Haftiyak» (ya’ni Qur’oni Karimning yetti-
dan biri) kitobi o‘qitilgan. So‘ng «Chor kitob» (to‘rt kitob), undan keyin
So‘fi Olloyorning «Risolai aziza», «Sabot ul-ojizin» kitoblari o‘qitilgan.
Bu kitoblar, asosan, o‘quvchilar tomonidan yod olingan. So‘fi Olloyor
asari she’riy tarzda yozilgan bo‘lib, unda
avliyolar, payg‘ambarlar hayoti haqida-
gi ma’lumotlar aks etgan. O‘quvchilar
nafaqat o‘zbek tilidagi, balki fors shoiri
Hofizning «Xo‘ja Hofiz» devonini ham
o‘rganishgan.
Oliy ta’lim madrasalarda berilib, un da
diniy-huquqiy bilimga ega bo‘lgan mu-
taxassis tayyorlangan. Madrasalarni bi-
tiruvchilaridan islom qoidalari, Qur’oni
